Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων του "Γένεσις"
μ (→Εισαγωγικά) |
(ro) |
||
| (6 ενδιάμεσες εκδόσεις από 2 χρήστες δεν εμφανίζονται) | |||
| Γραμμή 1: | Γραμμή 1: | ||
[[Image:Viennagenesis.jpg|thumb|right|200px|Σελίδα από κώδικά της Γενέσεως<br>''Συρία 6ος αιώνας'']] | [[Image:Viennagenesis.jpg|thumb|right|200px|Σελίδα από κώδικά της Γενέσεως<br>''Συρία 6ος αιώνας'']] | ||
| − | Η '''Γένεσις''' είναι ένα από τα βιβλία του [[Βιβλικός κανόνας|κανόνα]] της [[Παλαιά Διαθήκη|Παλαιάς Διαθήκης]]. Τίθεται επικεφαλής των βιβλίων τόσο του [[Βιβλικός κανόνας#Ο Ιουδαϊκός κανόνας με τα βιβλία χωρισμένα σε 39|ιουδαϊκού]] όσο και του [[Βιβλικός κανόνας#Ο Ελληνικός ή Αλεξανδρινός Κανόνας|ελληνικού κανόνα]]. Στον ιουδαϊκό κανόνα συναριθμείται μεταξύ των πέντε πρώτων βιβλίων, που απαρτίζουν την συλλογή του | + | Η '''Γένεσις''' είναι ένα από τα βιβλία του [[Βιβλικός κανόνας|κανόνα]] της [[Παλαιά Διαθήκη|Παλαιάς Διαθήκης]]. Τίθεται επικεφαλής των βιβλίων τόσο του [[Βιβλικός κανόνας#Ο Ιουδαϊκός κανόνας με τα βιβλία χωρισμένα σε 39|ιουδαϊκού]] όσο και του [[Βιβλικός κανόνας#Ο Ελληνικός ή Αλεξανδρινός Κανόνας|ελληνικού κανόνα]]. Στον [[Βιβλικός κανόνας#Ο Ιουδαϊκός κανόνας με τα βιβλία χωρισμένα σε 39|ιουδαϊκό κανόνα]] συναριθμείται μεταξύ των πέντε πρώτων βιβλίων, που απαρτίζουν την συλλογή του [[Νόμος|Νόμου]]. Ομοίως και στον αντίστοιχο [[Βιβλικός κανόνας#Ο Ελληνικός ή Αλεξανδρινός Κανόνας|ελληνικό κανόνα]] συγκαταλέγεται μεταξύ των πέντε πρώτων βιβλίων που αποκαλούνται [[Πεντάτευχος]], και εντάσσεται στη συλλογή των [[Ιστορικά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης|Ιστορικών Βιβλίων]]. |
==Εισαγωγικά== | ==Εισαγωγικά== | ||
| − | |||
Η ''Γένεση'' είναι το πρώτο βιβλίο της [[Αγία Γραφή|Αγίας Γραφής]] και της μωσαϊκής [[Πεντάτευχος|Πεντατεύχου]]. Ονομάστηκε έτσι, γιατί περιέχει την γένεση, δηλαδή, την αρχή του κόσμου (''"Αύτη η βίβλος γενέσεως ουρανού και γης"'', Γεν. 2:4), τις γενεαλογίες των πρώτων ανθρώπων (''"Αύτη η βίβλος γενέσεως ανθρώπων"'', Γεν. 5:1) αλλά και την αρχή του ισραηλιτικού λαού. | Η ''Γένεση'' είναι το πρώτο βιβλίο της [[Αγία Γραφή|Αγίας Γραφής]] και της μωσαϊκής [[Πεντάτευχος|Πεντατεύχου]]. Ονομάστηκε έτσι, γιατί περιέχει την γένεση, δηλαδή, την αρχή του κόσμου (''"Αύτη η βίβλος γενέσεως ουρανού και γης"'', Γεν. 2:4), τις γενεαλογίες των πρώτων ανθρώπων (''"Αύτη η βίβλος γενέσεως ανθρώπων"'', Γεν. 5:1) αλλά και την αρχή του ισραηλιτικού λαού. | ||
Περιέχει δύο κύκλους ιστορικών θεμάτων: α) στα πρώτα 11 κεφάλαια περιγράφει τη δημιουργία του κόσμου και του ανθρώπου, καθώς και την ιστορία πριν από τους πατριάρχες ([[Αδάμ]], [[Νώε]] και οι απόγονοί τους), και β) στα υπόλοιπα 39 κεφάλαια, την ιστορία των πατριαρχών [[Αβραάμ]], [[Ισαάκ]] και [[Ιακώβ]], καθώς και εκείνη του [[Ιωσήφ]], κεφάλαια. | Περιέχει δύο κύκλους ιστορικών θεμάτων: α) στα πρώτα 11 κεφάλαια περιγράφει τη δημιουργία του κόσμου και του ανθρώπου, καθώς και την ιστορία πριν από τους πατριάρχες ([[Αδάμ]], [[Νώε]] και οι απόγονοί τους), και β) στα υπόλοιπα 39 κεφάλαια, την ιστορία των πατριαρχών [[Αβραάμ]], [[Ισαάκ]] και [[Ιακώβ]], καθώς και εκείνη του [[Ιωσήφ]], κεφάλαια. | ||
| − | + | [[Image:454px-Tizian - The fall of man.jpg|200px|thumb|left|Η πτώση των πρωτοπλάστων]] | |
Από θεολογικής πλευράς, οι βασικές ιδέες που αναπτύσσονται στο βιβλίο της ''Γένεσης'' αλλά και σ' ολόκληρη την [[Παλαιά Διαθήκη]], είναι μεταξύ άλλων: | Από θεολογικής πλευράς, οι βασικές ιδέες που αναπτύσσονται στο βιβλίο της ''Γένεσης'' αλλά και σ' ολόκληρη την [[Παλαιά Διαθήκη]], είναι μεταξύ άλλων: | ||
:* Ο Θεός ως Δημιουργός του κόσμου και Κύριος του [[Ισραήλ]], | :* Ο Θεός ως Δημιουργός του κόσμου και Κύριος του [[Ισραήλ]], | ||
| Γραμμή 26: | Γραμμή 25: | ||
==Συγγραφέας, τόπος, χρόνος== | ==Συγγραφέας, τόπος, χρόνος== | ||
===Για την Πεντάτευχο συνολικά=== | ===Για την Πεντάτευχο συνολικά=== | ||
| + | [[Image:Leloir - Jacob Wrestling with the Angel.jpg|right|thumb|300px|ο Ιακώβ μάχεται με τον Μεγάλης Βουλής Άγγελο]] | ||
Η ιουδαϊκή παράδοση απέδωσε τη συγγραφή της [[Πεντάτευχος|Πεντατεύχου]] στον [[Μωυσής|Μωυσή]]. Η [[Καινή Διαθήκη]] αναφέρεται σε ''"βίβλον Μωυσέως"''<ref>''Μάρκ. 12:26''.</ref> πολλές φορές, με παρόμοιες εκφράσεις, και αυτή η παράδοση έγινε αποδεκτή από την αρχαία Εκκλησία χωρίς σημαντική αμφισβήτηση. Μόνο κάποιοι κύκλοι αιρετικών των πρώτων αιώνων ([[Ναζηραίοι]], [[Εβιωνίτες]]) αντιμετώπιζαν με περισσότερο μεθοδικό τρόπο το βιβλικό κείμενο κινούμενοι όμως περισσότερο από δογματικούς παρά γραμματολογικούς λόγους. | Η ιουδαϊκή παράδοση απέδωσε τη συγγραφή της [[Πεντάτευχος|Πεντατεύχου]] στον [[Μωυσής|Μωυσή]]. Η [[Καινή Διαθήκη]] αναφέρεται σε ''"βίβλον Μωυσέως"''<ref>''Μάρκ. 12:26''.</ref> πολλές φορές, με παρόμοιες εκφράσεις, και αυτή η παράδοση έγινε αποδεκτή από την αρχαία Εκκλησία χωρίς σημαντική αμφισβήτηση. Μόνο κάποιοι κύκλοι αιρετικών των πρώτων αιώνων ([[Ναζηραίοι]], [[Εβιωνίτες]]) αντιμετώπιζαν με περισσότερο μεθοδικό τρόπο το βιβλικό κείμενο κινούμενοι όμως περισσότερο από δογματικούς παρά γραμματολογικούς λόγους. | ||
| Γραμμή 88: | Γραμμή 88: | ||
[[en:Genesis]] | [[en:Genesis]] | ||
| − | [[ro: | + | [[ro:Cartea Facerii]] |
Τελευταία αναθεώρηση της 16:32, 16 Σεπτεμβρίου 2010
Η Γένεσις είναι ένα από τα βιβλία του κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης. Τίθεται επικεφαλής των βιβλίων τόσο του ιουδαϊκού όσο και του ελληνικού κανόνα. Στον ιουδαϊκό κανόνα συναριθμείται μεταξύ των πέντε πρώτων βιβλίων, που απαρτίζουν την συλλογή του Νόμου. Ομοίως και στον αντίστοιχο ελληνικό κανόνα συγκαταλέγεται μεταξύ των πέντε πρώτων βιβλίων που αποκαλούνται Πεντάτευχος, και εντάσσεται στη συλλογή των Ιστορικών Βιβλίων.
Περιεχόμενα
Εισαγωγικά
Η Γένεση είναι το πρώτο βιβλίο της Αγίας Γραφής και της μωσαϊκής Πεντατεύχου. Ονομάστηκε έτσι, γιατί περιέχει την γένεση, δηλαδή, την αρχή του κόσμου ("Αύτη η βίβλος γενέσεως ουρανού και γης", Γεν. 2:4), τις γενεαλογίες των πρώτων ανθρώπων ("Αύτη η βίβλος γενέσεως ανθρώπων", Γεν. 5:1) αλλά και την αρχή του ισραηλιτικού λαού.
Περιέχει δύο κύκλους ιστορικών θεμάτων: α) στα πρώτα 11 κεφάλαια περιγράφει τη δημιουργία του κόσμου και του ανθρώπου, καθώς και την ιστορία πριν από τους πατριάρχες (Αδάμ, Νώε και οι απόγονοί τους), και β) στα υπόλοιπα 39 κεφάλαια, την ιστορία των πατριαρχών Αβραάμ, Ισαάκ και Ιακώβ, καθώς και εκείνη του Ιωσήφ, κεφάλαια.
Από θεολογικής πλευράς, οι βασικές ιδέες που αναπτύσσονται στο βιβλίο της Γένεσης αλλά και σ' ολόκληρη την Παλαιά Διαθήκη, είναι μεταξύ άλλων:
- Ο Θεός ως Δημιουργός του κόσμου και Κύριος του Ισραήλ,
- Ο άνθρωπος ως το τελειότερο δημιούργημα του Θεού,
- Η Δημιουργία ως αφετηρία της Θείας Οικονομίας,
- Η εμφάνιση της αμαρτίας και του κακού στον κόσμο,
- Ο έμφυτος ηθικός νόμος,
- Η θεία αγαθότητα και συγκατάβαση (Πρωτευαγγέλιο),
- Η πίστη ως θεμέλιο στη σχέση Θεού και ανθρώπου,
- Η θεία τιμωρία και επιβράβευση, ανθρώπινη σκληρότητα και συγγνώμη.
Για τους Χριστιανούς και τον τρόπο με τον οποίο βλέπουν το βιβλίο αυτό, η Γένεση περιέχει σπερματικά και κεκαλυμμένα όλες τις ευαγγελικές αλήθειες[1]. Εξαιρετικής σημασίας είναι η πρώτη μεσσιακή προφητεία, το λεγόμενο πρωτευαγγέλιο (Γεν. 3:15): "αυτός (Χριστός) σου τηρήσει κεφαλήν και συ τηρήσεις αυτού πτέρναν". Αυτό σημαίνει ότι παρά το χάσμα που δημιουργεί ανάμεσα στο θεό και τον άνθρωπο η Πτώση των πρωτοπλάστων, ο Κύριος τους δίνει την υπόσχεση ότι ο απόγονος της Εύας (ο Χριστός) θα γεφυρώσει το χάσμα αυτό με τη συντριβή του κακού και τη νίκη του πάνω στο θάνατο. Το Πρωτευαγγέλιο είναι η έκφραση της θείας αγάπης προς το ανθρώπινο γένος, μια παρηγορητική προφητεία χωρίς την οποία θα επικρατούσε η απελπισία.
Το βιβλίο της Γένεσης υπομνηματίστηκε από πολλούς Πατέρες της εκκλησίας με τρόπο που δείχνει ότι η Παλαιά Διαθήκη ανήκει σαφώς στη χριστιανική γραμματεία· παραλλήλισαν τυπολογικά τον Αδάμ με τον Χριστό, τον παράδεισο προς το βάπτισμα, τον ύπνο του Αδάμ (από την πλευρά του οποίου γεννήθηκε η Εύα) προς την γένεση της εκκλησίας (η οποία γεννήθηκε κατά τον ύπνο του θανάτου του Χριστού), τον κατακλυσμό προς το βάπτισμα και την έσχάτη κρίση, την κιβωτό του Νώε προς την εκκλησία, είδαν τον Αβραάμ ως υπόδειγμα της φυγής από τον κόσμο και εξήγησαν τη θυσία του Ισαάκ ως προτύπωση του πάθους του Χριστού[2].
Το βιβλίο της Γένεσης κατέχει σημαντική θέση στα Λειτουργικά Αναγνώσματα της Ορθόδοξης Εκκλησίας και αναγινώσκεται σχεδόν ολόκληρο κατά τη διάρκεια του λειτουργικού έτους, ιδιαίτερα στην περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
Συγγραφέας, τόπος, χρόνος
Για την Πεντάτευχο συνολικά
Η ιουδαϊκή παράδοση απέδωσε τη συγγραφή της Πεντατεύχου στον Μωυσή. Η Καινή Διαθήκη αναφέρεται σε "βίβλον Μωυσέως"[3] πολλές φορές, με παρόμοιες εκφράσεις, και αυτή η παράδοση έγινε αποδεκτή από την αρχαία Εκκλησία χωρίς σημαντική αμφισβήτηση. Μόνο κάποιοι κύκλοι αιρετικών των πρώτων αιώνων (Ναζηραίοι, Εβιωνίτες) αντιμετώπιζαν με περισσότερο μεθοδικό τρόπο το βιβλικό κείμενο κινούμενοι όμως περισσότερο από δογματικούς παρά γραμματολογικούς λόγους.
Θα πρέπει βεβαίως να σημειωθεί ότι "αξιόλογοι βιβλικοί ερμηνευτές (Ευσέβιος, Ιερώνυμος, Θεόδωρος Μοψουεστίας, Αναστάσιος Σιναΐτης κ.ά.)...είχαν επισημάνει ορισμένα χωρία καί φράσεις, που δύσκολα μπορούσαν ν' αποδοθούν στο Μωυσή, χωρίς όμως ν' αρνηθούν την αυθεντία του ως συγγραφέα της"[4]. Ήταν όμως φανερό πως εντοπιζόταν πάντα ένα άλυτο πρόβλημα στη σύνθεση της Πεντάτευχου.
Από τον 16ο αιώνα πάντως, εκφράστηκαν οι πρώτες επιστημονικές αμφιβολίες για τη μωσαϊκή προέλευση συνόλου ή μέρους της πεντατεύχου οι οποίες κατέληξαν μετά από συστηματική έρευνα, στη θεωρία των τεσσάρων πηγών, η οποία βρίσκεται σε επιστημονική ισχύ από τα τέλη του 19ου αιώνα. Συμφωνά μ' αυτή, η Πεντάτευχος δεν αποτελεί έργο ενός συγγραφέα και μιας εποχής, αλλά είναι έργο σύνθετο. Απαρτίζεται από υλικό το όποιο από την προφορική μεταβιβάσθηκε στη γραπτή παράδοση και απετέλεσε τις τέσσερις αυτές πηγές, που συνθέτουν το περιεχόμενο της:
- Η Γιαχβική πηγή[5] (χαρακτηρίζεται διεθνώς με το γράμμα J), που είναι η αρχαιότερη (9ος αιώνας π.Χ.), περιέχει αφηγηματικό κυρίως αλλά και νομικό υλικό.
- Η Ελωχιμική πηγή[6] (χαρακτηρίζεται με το γράμμα E) (7ος αιώνας π.Χ.), περιέχει επίσης αφηγηματικό και νομικό υλικό.
- Ο Δευτερονομιστής[7] (χαρακτηρίζεται με το γράμμα D) (7ος αιώνας π.Χ.), περιέχει νομικό υλικό.
- Ο Ιερατικός Κώδικας[8] (χαρακτηρίζεται με το γράμμα P) (5ος αιώνας π.Χ.), περιέχει κυρίως τελετουργικό υλικό.
Η σύνθεση των πηγών αυτών για τον απαρτισμό της Πεντατεύχου πιστεύεται ότι ακολούθησε την εξής πορεία: Αρχικά ενώθηκαν οι πηγές J και Ε σ' ένα ενιαίο κείμενο (JΕ), στο οποίο κάποιος συντάκτης, που το επεξεργάσθηκε, ενσωμάτωσε την πηγή D. Έτσι προέκυψε η σύνθεση JED, στην οποία αργότερα ένας άλλος συντάκτης πρόσθεσε την πηγή P, με αποτέλεσμα να σχηματισθεί η τελική σύνθεση της Πεντατεύχου (JEDP).
Ασφαλώς, το σημαντικό ερώτημα που τίθεται είναι, ποια η σχέση του Μωυσή, που έζησε κατά τον 13ο αι. π.Χ., με την Πεντάτευχο, που η παράδοση του αποδίδει. Η απάντηση είναι πως ενώ είναι γνωστά η χρονολογία και το περιβάλλον στο οποίο διαμορφώθηκαν οι παραπάνω παραδόσεις, δεν είναι όμως γνωστή η πρώτη τους πηγή, η οποία για την Ελωχιμική και Γιαχβική παράδοση πρέπει να είναι κοινή. Το ίδιο συμβαίνει και με τα άλλα τεμάχια της Πεντατεύχου τα οποία παρά τις διαφορές τους, φαίνεται ότι παρέχουν νομικά και λατρευτικά στοιχεία της ίδιας θρησκείας και λατρείας και ανάγονται στην εποχή της συστάσεως του ισραηλιτικού λαού. Εκεί όμως, δεσπόζουν τα γεγονότα του Σινά και κατά ομόφωνη διαχρονική συνείδηση, η παρουσία του Μωυσή ως θρησκευτικού αρχηγού και ερμηνευτή, ως "η ψυχή της Πεντατεύχου...Αυτό τον ιστορικό ρόλο θέλει να εκφράσει η παράδοση συνδέοντας την Πεντάτευχο με το όνομα του Μωυσή"[9]. Αν και θα ήταν μάταιο "να προσπαθήσωμεν να καθορίσωμεν την έκτασιν της πρώτης ταύτης καταγραφής", όμως μπορούμε να διαπιστώσουμε "την πρωταρχικήν μωσαϊκήν προέλευσιν των παραδόσεων" που έμειναν "αναπόσπαστοι εκ του βίου του λαού και...διετήρησαν τον ουσιαστικόν χαρακτήρα της μωσαϊκής των προελεύσεως"[10].
Για την Γένεση ειδικότερα
Η φιλολογική εξέταση του βιβλίου μαρτυρά ότι η ιστορία της ανθρωπότητας βασίζεται στις πηγές J και Ρ, ενώ οι διηγήσεις για τους Πατριάρχες απαρτίζονται από τις πηγές J, Ε και Ρ. Στοιχεία για Δευτερονομιστική επεξεργασία δεν φαίνεται να υπάρχουν στο βιβλίο της Γένεσης. Στον λεγόμενο Γιαχβιστή φαίνεται να ανήκει η διάταξη της Γένεσης και η σύνδεση της με το πρωταρχικό υλικό της Πεντατεύχου που υπάρχει στα βιβλία της Εξόδου και των Αριθμών. Επίσης, χωρίς να είναι γνωστό αν οι αφηγήσεις περί των Πατριαρχών ήταν γραπτές ή όχι, τις χρησιμοποίησε βάζοντας ως συνδετικό κρίκο την παράδοση για τον Ιωσήφ την οποία επεξεργάστηκε λογοτεχνικά[11].
Είναι γεγονός ότι, οι λεγόμενες Δημιουργικές (Δημιουργία) ή Κοσμολογικές-ανθρωπολογικές διηγήσεις της Γένεσης, σχετίζονται, λόγω του αντικειμένου τους, με τις σύγχρονες θετικές επιστήμες (αστρονομία, γεωλογία, βιολογία, κ.λπ.) όμως δεν παρουσιάζουν εξάρτηση απ' αυτές και σε καμμιά περίπτωση δεν συγκρίνονται τα δεδομένα τους αφού οι διηγήσεις της Γένεσης δεν θεωρούνται ως επιστημονική έκθεση των πραγμάτων αλλά ως παρουσίαση της πεποίθησης για τη σχέση και εξάρτηση του κόσμου, του ανθρώπου και της ζωής από το Θεό[12] (βλέπε περισσότερες σχετικές απόψεις εδώ).
Διάγραμμα περιεχομένου
Το περιεχόμενο του βιβλίου αποτελείται από 50 κεφάλαια:
Α΄ ΜΕΡΟΣ - Από της δημιουργίας του κόσμου μέχρι της διασποράς της ανθρωπότητας (1:1-11:26):
- 1:1-3,24: Δημιουργία του κόσμου, του ανθρώπου και πτώση αυτού.
- 4:1-6:4: Απόγονοι του Αδάμ και ηθική διαφθορά.
- 6:5-11:26: Κατακλυσμός, η μετά του Νώε διαθήκη, γενεαλογικός πίνακας διαφόρων λαών, Πύργος Βαβέλ και διάσπαση της ανθρωπότητας.
Β' ΜΕΡΟΣ: Ιστορία των πατριαρχών (11:26-50:26):
- 11:26-25:18: Ιστορία του Αβραάμ και του Ισαάκ, καταστροφή Σοδόμων και Γομόρων.
- 25:19-36:43: Ιστορία του Ιακώβ.
- 37:1-50:26: Ιστορία του Ιωσήφ, ο Ιακώβ στην Αίγυπτο.
Υποσημειώσεις
- ↑ Φούντας Ιερεμίας (Επίσκοπος Γόρτυνος), Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης - Γένεσις, Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2004, σελ. 22.
- ↑ Χαστούπης Π. Αθανάσιος, Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην, εκδ. Πανεπιστημίου Αθηνών, 1986, σελ. 211.
- ↑ Μάρκ. 12:26.
- ↑ Καλαντζάκης Ε. Σταύρος, Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 271.
- ↑ Το συγγραφέα της "τον ονομάζουμε Γιαχβιστή γιατί κατά την έκθεση του από τη Δημιουργία του κόσμου μέχρι την εποχή του χρησιμοποιεί ως θείο όνομα το Γιαχβέ." (Αγουρίδης Σάββας, Ιστορία της Θρησκείας του Ισραήλ, Ελληνικά Γράμματα,Αθηνα 1995, σελ. 116).
- ↑ Το συγγραφέα της τον "ονομάζουμε Ελωχιμιστή γιατί κατά την έκθεση της ιστορίας του από τον Αβραάμ μέχρι την εποχή του Μωυσή χρησιμοποιεί ως θείο όνομα το Ελωχείμ." (Αγουρίδης, ό.π.).
- ↑ "Η τρίτη παράδοση...είναι η λεγομένη «Δευτερονομική», η οποία διακρίνεται εύκολα, λόγω του ότι περιορίζεται στο βιβλίο του Δευτερονομίου, από το οποίο και έλαβε το όνομά της" (Φούντας Ιερεμίας (Επίσκοπος Γόρτυνος), Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης - Γένεσις, Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2004, σελ. 346).
- ↑ "Η τετάρτη παράδοση της Πεντατεύχου είναι η «Ιερατική»...Ονομάστηκε έτσι γιατί αποδόθηκε στους ιερείς της Ιερουσαλήμ...Σ' αυτήν ανήκει αρκετό διηγηματικό υλικό, αλλά κυρίως τα νομικά και θεσμικά τεμάχια της Πεντατεύχου." (Φούντας, ό.π.).
- ↑ Φούντας, Γένεσις, ό.π., σελ. 350.
- ↑ Χαστούπης, Εισαγωγή..., ό.π., σελ. 204-205.
- ↑ Χαστούπης, Εισαγωγή..., ό.π., σελ. 209.
- ↑ Καλαντζάκης, Εισαγωγή..., ό.π., σελ. 290.
Βιβλιογραφία
- Αγουρίδης Σάββας, Ιστορία της Θρησκείας του Ισραήλ, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1995
- Καλαντζάκης Ε. Σταύρος, Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2006
- Μπρατσιώτης Ι. Παναγιώτης, Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην, Αθήνα 1993 (c1936)
- Χαστούπης Π. Αθανάσιος, Εισαγωγή εις την Παλαιάν Διαθήκην, εκδ. Πανεπιστημίου Αθηνών, 1986
- Φούντας Ιερεμίας (Επίσκοπος Γόρτυνος), Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης - Γένεσις, Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2004
- David Noel Freedman, The Anchor Bible Dictionary, New York: Doubleday, 1992
- Gleason Leonard Archer, A Survey of Old Testament Introduction, 3η έκδ., Moody Press, 1998
- James Luther Mays et al., Harper's Bible Commentary, San Francisco: Harper & Row, 1988
- John Barton and John Muddiman, Oxford Bible Commentary, New York: Oxford University Press, 2001
| Παλαιά Διαθήκη (49 βιβλία) | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||||||
