Εκκλησιαστική γραμματολογία
Με τον όρο Εκκλησιαστική γραμματολογία αναφερόμαστε στην επιστημονική σπουδή των Πατέρων και Συγγραφέων της Εκκλησίας[1]. Με το ίδιο περιεχόμενο χρησιμοποιούνται και οι όροι Χριστιανική Γραμματολογία αλλά και Πατρολογία[2] που είναι όμως "στενωτάτου περιεχομένου"[3] αφού σε "πολλές Πατρολογίες εξετάζονται μαζί με τους Πατέρες και οι αιρετικοί συγγράφεις"[4].
Πρέπει να επισημανθεί ότι οι Πατέρες της Εκκλησίας δεν ταυτίζονται με τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς[5], αφού δεν αποτελεί ουσιαστικό γνώρισμα του Πατρός η μόρφωση και το συγγραφικό έργο, αλλά η χαρισματική του παρουσία και η αυθεντική του διδασκαλία, ενώ, οι γνώμες των εκκλησιαστικών συγγραφέων δεν περιβάλλονται με την "αγιότητα, το κύρος και την αυθεντία που αναγνωρίζει η συνείδηση της Εκκλησίας στους Πατέρες"[6].
Τα λογογραφικά είδη που καλλιέργησε η εκκλησιαστική γραμματεία είναι τα ακόλουθα[7]:
- Λειτουργικά κείμενα (ευχές, απολυτίκια, εξαποστειλάρια, κοντάκια κ.λπ.).
- Επίσημα δογματικά κείμενα (Σύμβολα κατηχητικά ή βαπτισματικά, αποφάσεις Οικουμενικών και μεγάλων τοπικών συνόδων κ.λπ.).
- Εκκλησιαστικές διατάξεις (διατάξεις και κανόνες που αφορούν τη διοίκηση της Εκκλησίας, την εκλογή και χειροτονία των κληρικών, την αντιμετώπιση συγκεκριμένων ηθικών και διοικητικών παραπτωμάτων).
- Βιογραφικά κείμενα (μαρτυρολόγια, συναξάρια).
- Ιστοριογραφικά κείμενα (ιστορικά συγγράμματα με έμφαση τις κινήσεις και συγκρούσεις στο πεδίο της πίστεως).
- Πραγματείες (συγγράμματα Πατέρων με περιεχόμενο απολογητικό, δογματικό, εξηγητικό, ποιμαντικό, ασκητικό κ.λπ.).
- Ερμηνείες (υπομνήματα, σχόλια και μεταφράσεις, που αφορούν κυρίως τα βιβλία της Αγίας Γραφής αλλά και προγενέστερους Πατέρες).
- Ομιλίες (διδαχές με περιεχόμενο απολογητικό, δογματικό, εξηγητικό, ποιμαντικό που είναι καταγεγραμμένες εκ των προτέρων με σκοπό την από στήθους απαγγελία, ή εκφωνούνται εκ του προχείρου και σώζονται από ταχυγράφους).
- Επιστολές (μέσο επικοινωνίας με αμεσότητα διαλόγου όπου συχνά αναπτύσσονται θέματα μεγάλης σπουδαιότητας).
- Ποιήματα (πέραν της υμνολογίας, το είδος αυτό αναπτύχθηκε περιορισμένα).
- Άλλα κείμενα, αγιολογικού κυρίως περιεχομένου, που εξετάζονται και χωριστά από τον κλάδο της Αγιολογίας (βλ. περισσότερα στο λήμμα Αγιολογία).
Πρώτος ο Ευσέβιος Καισαρείας στην Εκκλησιαστική Ιστορία του[8] συνέλεξε πληροφορίες για τη ζωή και τα συγγράμματα των εκκλησιαστικών συγγραφέων πριν από το 325. Το εγχείρημα του Ευσεβίου συνεχίστηκε από τους ιστορικούς Γελάσιο Καισαρείας, Φιλοστόργιο, Σωκράτη, Σωζόμενο, Ευάγριο Σχολαστικό, τον πατριάρχη Φώτιο κ.ά..
Περιεχόμενα
- 1 Χρονικές περίοδοι[9]
- 1.1 Περίοδος Α΄, των Διωγμών (90-313)
- 1.2 Περίοδος Β΄, της Δογματικής Κατοχυρώσεως (313-451)
- 1.3 Περίοδος Γ΄, της Διαστάσεως (451-680)
- 1.4 Περίοδος Δ΄, της Εικονομαχίας (681-843)
- 1.5 Περίοδος Ε΄, της Αναπροσαρμογής (843-1054)
- 1.6 Περίοδος ΣΤ΄, της Νέας Διασπάσεως (1054-1204)
- 1.7 Περίοδος Ζ΄, Υστεροβυζαντινή (1204-1453)
- 2 Συλλογές εκκλησιαστικής γραμματείας
- 3 Γενικός πληροφοριακός πίνακας εκκλησιαστικών και άλλων συγγραφέων μέχρι τον 3ο αι. που κείμενα τους σχετίστηκαν με τον Χριστιανισμό[19]
- 4 Πίνακας αλφαβητικός και κατά αιώνα, των σημαντικότερων εκκλησιαστικών συγγραφέων και κειμένων από τον 1ο έως τον 15ο αιώνα[20]
- 5 Υποσημειώσεις
- 6 Εξωτερικοί δεσμοί
Χρονικές περίοδοι[9]
Οι χρονικές περίοδοι στις οποίες χωρίζεται η εκκλησιαστική γραμματολογία είναι[10]:
Περίοδος Α΄, των Διωγμών (90-313)
Στην αρχή της περιοδου αυτής, εποχή της αναπτύξεως των θεσμών διοικήσεως και συγκροτήσεως του εσωτερικού βίου της Εκκλησίας, ανήκουν τα έργα των λεγομένων Αποστολικών Πατέρων με πρώτο τον Κλήμεντα Ρώμης. Τα έργα αυτά, που συνήθως είχαν τη μορφή επιστολών και λειτουργούσαν ως μέσα διευθέτησης κρίσεων αλλά και επικοινωνίας μεταξύ Εκκλησιών ή μεταξύ εκπροσώπων τους, μας μεταφέρουν τον "παλμόν της νεανικής Εκκλησίας" και διαβάζονταν πολύ συχνά στις λατρευτικές συγκεντρώσεις μαζί με τα βιβλικά κείμενα[11].
Κατόπιν, στη μετα-αποστολική εποχή που ακολουθεί, η γραμματεία δημιουργήθηκε με βασική αφορμή τον αγώνα των εκκλησιαστικών συγγραφέων αφενός μεν κατά της ρωμαϊκής εξουσίας, αφ’ ετέρου δε κατά τού διπλού εσωτερικού κινδύνου του γνωστικισμού και του μοντανισμού:
- Στην πρώτη περίπτωση ανήκουν οι λεγόμενοι Απολογητές του 2ου αιώνα, οι οποίοι ανέλαβαν το έργο της δικαίωσης του Χριστιανισμού ενώπιον των πολιτικών αρχόντων, των διανοουμένων και του λαού, επιτυγχάνοντας τρεις στόχους: την άμυνα έναντι των συκοφαντικών κατηγόρων, την επίθεση κατά των θεσμών του εξωτερικού κόσμου και τη θετική έκθεση της χριστιανικής διδασκαλίας[12].
- Στη δεύτερη περίπτωση ανήκουν οι λεγόμενοι αντιαιρετικοί συγγραφείς του 2ου-3ου αιώνα, με εξέχουσα προσωπικότητα τον Ειρηναίο Λουγδούνων (Λυών) († 202;). Η Εκκλησία δοκιμάζει να ξεπεράσει το κλίμα των απολογητών, καθώς η τακτική τους δεν φαίνεται πρόσφορη για την αντιμετώπιση της μεγάλης κρίσεως, την οποία προκάλεσε ο Γνωστικισμός και ο Μοντανισμός[13]. Δυστυχώς, τα περισσότερα έργα της περιόδου αυτής έχουν χαθεί.
Στην περίοδο που αμέσως ακολουθεί και μετά την υπερνίκηση του Γνωστικισμού και του Μοντανισμού, η Εκκλησία ερευνά βαθύτερα την Αγία Γραφή και οδηγείται στην προαγωγή θεολογικής σκέψης, η οποία αναπτύσσεται πιο συστηματικά. Σημαντικά πρόσωπα της εποχής είναι οι Κλήμης Αλεξανδρείας και ο Ωριγένης στην Ανατολή, και οι Ιππόλυτος, Τερτυλλιανός και Κυπριανός στη Δύση.
Από τα μέσα προς τέλη του 3ου αιώνα μέχρι το τέλος της πρώτης αυτής χρονικής περιόδου, λείπουν οι μεγάλες μορφές στον θεολογικό ορίζοντα. Αξίζει όμως να αναφερθούν οι Διονύσιος Αλεξανδρείας και Γρηγόριος ο θαυματουργός στην Ανατολή, όπως και ο Λακτάντιος στη Δύση.
Περίοδος Β΄, της Δογματικής Κατοχυρώσεως (313-451)
Πρόκειται για τον "χρυσό αιώνα" της εκκλησιαστικής Γραμματολογίας[14], κατά τον οποίο εμφανίσθηκαν μερικοί από τους σημαντικότερους Πατέρες της Εκκλησίας: Αθανάσιος ο Μέγας, Γρηγόριος ο Θεολόγος, Βασίλειος ο Μέγας, Κύριλλος Ιεροσολύμων, Γρηγόριος Νύσσης, Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Επίσης, κατά την περίοδο αυτή πραγματοποιήθηκε η διατύπωση των δύο σημαντικότατων δογμάτων της Ορθόδοξης Εκκλησίας, το Τριαδικό και το Χριστολογικό.
Περίοδος Γ΄, της Διαστάσεως (451-680)
Η γραμματεία της περιόδου αυτής προσπαθεί να ερμηνεύσει τον χριστολογικό όρο της Δ΄ Οικουμενικής Συνόδου η οποία δημιούργησε στις νότιες και ανατολικές επαρχίες του Βυζαντινού κράτους χωριστές θεολογικές παρατάξεις (δηλ. στη Συρία, Παλαιστίνη, Αίγυπτο, όπου επικράτησαν οι Μονοφυσίτες). Αυτή η διάσταση απόψεων έδωσε και το όνομα στην περίοδο αυτή.
Η διαμάχη των παρατάξεων προκάλεσε την εμφάνιση του Νεοχαλκηδονισμού, δηλ. της θεολογικής τάσης, η οποία διαμορφώθηκε μετά την Δ΄ Οικουμενική Σύνοδο της Χαλκηδόνας (451) και αποσκοπούσε στη γεφύρωση του θεολογικού χάσματος μεταξύ των οπαδών και των αντιπάλων της συνόδου, δηλαδή μεταξύ των Μονοφυσιτών και των Ορθοδόξων.
Επίσης την περίοδο αυτή έχουμε την εμφάνιση της αίρεσης του μονοενεργητισμού και του μονοθελητισμού. Ο μοναχός Μάξιμος ο Ομολογητής αναδείχθηκε ηγετική φυσιογνωμία στον αγώνα εναντίον των αιρέσεων αυτών οι οποίες καταδικάστηκαν με την ΣΤ΄ Οικουμενική Σύνοδο (680).
Στην εποχή αυτή ακόμα, κατατάσσονται και τα έργα τα αποδιδόμενα στο Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη τα οποία διακρίνονται για την πρωτοτυπία και το μυστικισμό τους.
Περίοδος Δ΄, της Εικονομαχίας (681-843)
Το πρόβλημα που κυριαρχεί στην εποχή αυτή είναι ασφαλώς η Εικονομαχία, η οποία εκτός από τον αγώνα εναντίον της προσκυνήσεως των ιερών εικόνων, συνοδεύεται και από μία πολεμική κατά του μοναχισμού. Εξέχουσες μορφές της περιόδου είναι οι Ιωάννης Δαμασκηνός και Θεόδωρος Στουδίτης. Ο τερματισμός της Εικονομαχίας (843) και η τελική νίκη των εικονοφίλων, επέτρεψε την αποκατάσταση του μοναχικού βίου και την ελεύθερη καλλιέργεια των γραμμάτων.
Χαρακτηριστικό της θεολογίας της εποχής, είναι ο δισταγμός ως προς την ανάπτυξη πρωτοτύπου θεολογικής σκέψης. Σαν να περιγράφει αυθεντικά την περίοδο αυτή, η ρήση του Ιωάννη Δαμασκηνού: "ερώ δε εμόν μεν κανένα, τα δε τοις εκκρίτοις των διδασκάλων πεποιημένα συλλεξάμενος, όση δύναμις, συντετμημένον τον λόγο ποιήσομαι"[15], η οποία δίνει προτεραιότητα στην αποθησαύριση της Παραδόσεως, μέσα όμως από μία σύνθεση που ο μεγάλος Πατέρας πραγματοποιεί, χωρίς όμως να δημιουργήσει σχολή.
Επίσης, κατά την περίοδο αυτή αναπτύχθηκε ιδιαίτερα η υμνογραφία και μάλιστα με τη μορφή των κανόνων.
Περίοδος Ε΄, της Αναπροσαρμογής (843-1054)
Κατά την περίοδο αυτή παρατηρείται αναδιοργάνωση του μηχανισμού της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και μια ανάπτυξη των γραμμάτων και της παιδείας γενικότερα, με έμφαση στα πνευματικά προϊόντα της ελληνικής κλασικής αρχαιότητας. Αναμφισβήτητα, στην περίοδο αυτή κυριαρχεί η πολυσύνθετη προσωπικότητα του πατριάρχη Φωτίου του Μέγα, αυτού του σπουδαίου λόγιου και πολιτικού. Ο Μέγας Φώτιος, εκτός άλλων, είναι ο πρώτος θεολόγος ο όποιος εγκαινίασε την αντιρρητική γραμματεία κατά των Λατίνων, κυρίως επί του θέματος των προνομίων του πάπα.
Αξιοσημείωτη είναι και η παρουσία του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου ο οποίος καλλιέργησε ιδιαίτερα τη λειτουργική ποίηση. Άλλα λογογραφικά είδη της περιόδου που σημείωσαν ανάπτυξη ήταν το κανονικό δίκαιο, η χρονογραφία, τα ρητορικά και ερμηνευτικά έργα, κ.ά.
Προς το τέλος της περιόδου και μετά από ένα μεγάλο διάστημα στασιμότητας που πιθανόν οφείλεται στις μακροχρόνιες πολεμικές αντιπαραθέσεις με τους Βούλγαρους, εμφανίζεται η μορφή του Συμεών του Νέου Θεολόγου ο οποίος δίνει μεγάλη ώθηση στην πνευματική, ασκητική γραμματεία.
Περίοδος ΣΤ΄, της Νέας Διασπάσεως (1054-1204)
Ήδη την περίοδο αυτή έχει δημιουργηθή το σχίσμα μεταξύ των Εκκλησιών Ανατολής και Δύσεως. Την εποχή αυτή εμφανίζεται μια νέα ακμή των κλασικών και φιλοσοφικών σπουδών. Από τα ονόματα των φιλοσοφούντων θεολόγων της περιόδου αυτής αξίζει να αναφερθούν οι Μιχαήλ Ψελλός και Ιωάννης Ιταλός, του οποίου μάλιστα, το φιλοσοφικό-θεολογικό σύστημα τελικά καταδικάστηκε λόγω εκτροπής από την ορθόδοξη πίστη.
Περίοδος Ζ΄, Υστεροβυζαντινή (1204-1453)
Η τελευταία αυτή περίοδος μέχρι την πτώση του Βυζαντίου αναδεικνύει θεολόγους που είναι περισσότερο διαλλακτικοί προς τη δύση, λόγω και της κατάστασης της αυτοκρατορίας.
Παρούσα όμως κατά τους τρεις τελευταίους αιώνες είναι και η επιστημονική, φιλοσοφική και θεολογική σκέψη. Ο Νικηφόρος Βλεμμύδης γράφει επιστημονικά και φιλοσοφικά έργα, ενώ διακεκριμένοι μαθητές του υπήρξαν ο ιστορικός Γεώργιος Ακροπολίτης και ο κατοπινός φιλόσοφος αυτοκράτορας της Νικαίας, Θεόδωρος Λάσκαρις.
Τέλος επισημαίνεται η μεγάλη μορφή του Γρηγορίου του Παλαμά, ο οποίος υπήρξε συνεχιστής της ησυχαστικής παραδόσεως και απαντώντας στις επιθέσεις του δυτικόφιλου Βαρλαάμ και των οπαδών του, ανέπτυξε τη θεολογία του. Οι σπουδαιότεροι Θεολόγοι της περιόδου αυτής συνδέονται προς τον ησυχασμό και κατατάσσονται είτε μεταξύ των φίλων είτε μεταξύ των αντιπάλων του Αγ. Γρηγορίου.
Συλλογές εκκλησιαστικής γραμματείας
Συλλογές εκκλησιαστικής γραμματείας υπάρχουν πολλές. Η πιο γνωστή και πλήρης είναι η έκδοση του J.P. Migne (+ 1875) η οποία έχει δύο Σειρές[16]:
- Patrologiae cursus completus, Series Graeca (συντομογραφίες M.P.G. ή P.G.), τόμοι 161[17] (1857-1866) και περιέχει συγγράμματα στην ελληνική, μέχρι το έτος 1439. Χρησιμοποιείται μέχρι τις μέρες μας[18] σε ανατύπωση της πρώτης εκδόσεως που έγινε στο Παρίσι. Η αρίθμηση γίνεται κατά στήλες (κάθε σελίδα δύο στήλες) οι οποίες στους περισσότερους τόμους παρουσιάζουν και μία επιπλέον διαίρεση σε τέσσερα ίσα τμήματα (A,B,C,D) για γρηγορότερη αναζήτηση. Η παραπομπή σε έργα με την αρίθμηση κατά Migne είναι η πλέον διαδεδομένη στην βιβλιογραφία π.χ.: Θεοφάνους, Χρονογραφία, (M)PG 108, 585 BC (108 =τόμος, 585 =στήλη ΒC =τμήμα/τα ). Περιλαμβάνονται εισαγωγές για κάθε έργο (στα λατινικά), ενώ για κάθε στήλη ή σελίδα περιέχεται η λατινική μετάφραση της, καθώς και τυχόν υποσημειώσεις και σχόλια.
- Patrologiae cursus completus, Series Latina (συντομογραφίες M.P.L. ή P.L.), τόμοι 221 και 4 τόμοι με Πίνακες (1844-1855) και περιέχει συγγράμματα στην λατινική, μέχρι το έτος 1216.
- Υπάρχει επίσης και η Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων (συντομογραφικά «Β.Ε.Π.Ε.Σ.») που εκδίδεται από την Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, από το 1955 και εξής (μέχρι σήμερα έχουν εκδοθεί 88 τόμοι).
Γενικός πληροφοριακός πίνακας εκκλησιαστικών και άλλων συγγραφέων μέχρι τον 3ο αι. που κείμενα τους σχετίστηκαν με τον Χριστιανισμό[19]
| Όνομα | Χρόνος δράσης ή ακμής ή έτος θανάτου | Τόπος Καταγωγής | Τόπος Δράσεως | Γλώσσα | Εκκλησιαστικός, Αιρετικός, Γνωστικός ή Ιουδαΐζων |
|---|---|---|---|---|---|
| Κλήμης Ρώμης | 92-101 | Ρώμη | Ρώμη | ελληνική | εκκλησιαστικός |
| Κήρινθος | 70/99 | Μικρασία | ελληνική | αιρετικός-γνωστικός | |
| Σίμων ο Μάγος | μέσα 1ου αι. | Παλαιστίνη (Σαμάρεια) | και Ρώμη | ελληνική | αιρετικός-γνωστικός |
| Ιγνάτιος ο Θεοφόρος | † 107/117 | Συρία | Αντιόχεια | ελληνική | εκκλησιαστικός |
| Πολύκαρπος Σμύρνης | † 167/8 | Σμύρνη | ελληνική | εκκλησιαστικός | |
| Κοδράτος Αθηνών | 123/9 | Μικρασία | Μικρασία | ελληνική | απολογητής |
| Καρποκράτης | 117-138 | Αλεξάνδρεια | ελληνική | γνωστικός | |
| Επιφανής | 138-155 | Αλεξ.-Κεφαλληνία | ελληνική | γνωστικός | |
| Παπίας Ιεραπόλεως | 100-130 | Ιεράπολη Μικρασίας | ελληνική | εκκλησιαστ. λαϊκός | |
| Αριστείδης ο Αθηναίος | 140 | Αθήνα | Αθήνα | ελληνική | απολογητής |
| Αρίστων Πελλαίος | 140 | Παλαιστίνη (Πέλλα) | Παλαιστίνη | ελληνική | απολογητής |
| Βασιλείδης | 120-145 | Αλεξάνδρεια | ελληνική | γνωστικός | |
| Ισίδωρος | μέσα 2ου αι. | Αλεξάνδρεια; | ελληνική | γνωστικός | |
| Βαλεντίνος (ή Ουαλεντίνος) | 135-160; | Αίγυπτος | Αλεξ-Ρώμη-Κύπρος | ελληνική | γνωστικός |
| Μαρκίων | 140-160; | Πόντος (Σινώπη) | Ρώμη | ελληνική | γνωστικός-αιρετικός |
| Ιουστίνος φιλόσοφος και μάρτυς | † 165 | Παλαιστίνη, Νεάπολη | Ρώμη | ελληνική | εκκλ.-απολογητής |
| Θεόδοτος | προ του 150 | Ανατολή | Ανατολή | ελληνική | γνωστικός |
| Μιλτιάδης | 165/169; | Μικρασία | και Ρώμη | ελληνική | απολ. αντιρρητικός |
| Κλαύδιος Απολλινάριος | 161-180; | Μικρασία | Μικρασία (Ιεράπολη) | ελληνική | αντιμονταν.-απολογ. |
| Πτολεμαίος | 150-170; | Ιταλία; | ελληνική | γνωστικός | |
| Ιούλιος Κασσιανός | 170; | Αίγυπτος | ελληνική | γνωστικός-δοκήτης | |
| Ηρακλέων | 175; | Ιταλία; | ελληνική | γνωστικός | |
| Κέλσος | 178 | Αίγυπτος | ελληνική | εθνικός φιλόσοφος | |
| Ερμείας | 140-178; | ελληνική | απολογητής | ||
| Μοντανός | 170/80; | Μικρασία; | Μικρασία (Φρυγία) | ελληνική | μοντανιστής |
| Μελίτων Σάρδεων | 160/80 | Μικρασία | Μικρασία (Σάρδεις) | ελληνική | εκκλησ.-απολογητής |
| Απελλής | προ του 180; | Ρώμη; | Ρώμη-Αλεξάνδρεια | ελληνική | γνωστικός |
| Φλωρίνος | προ του 180; | Μικρασία (Σμύρνη) | Ρώμη | ελληνική | γνωστικός |
| Διονύσιος Κορίνθου | 160/80; | Κόρινθος | ελληνική | εκκλησιαστικός | |
| Αθηναγόρας φιλόσοφος | προ του 180; | Αθήνα | Αθήνα; | ελληνική | απολογ.-φιλόσοφος |
| Θεόφιλος Αντιοχείας | 169-188; | Αντιόχεια | ελληνική | ιουδαιοχριστ. θεολ. | |
| Ηγήσιππος | προ του 190; | Παλαιστίνη | Παλαιστίνη; | ελληνική | ιστορικός |
| Τατιανός Ασσύριος | προ του 190; | Συρία | Ρώμη-Συρία | ελλην.-συριακ. | χριστιανίζων δυαλιστής φιλόσοφος |
| Λουκιανός Σαμοσατέας | προ του 192 | Συρία | Αθήνα-Αίγυπτος | ελληνική | εθνικός φιλόσοφος |
| Ρόδων | προ του 195; | Μικρασία | Ρώμη; | ελληνική | αντιγνωστικός |
| Πολυκράτης Εφέσου | 195 | Μικρασία | Μικρασία (Έφεσος) | ελληνική | εκκλησιαστικός |
| Απολλώνιος | 196/7 | Μικρασία | Μικρασία | ελληνική | άντιμοντανιστής |
| Ειρηναίος | † 202; | Μικρασία (Σμύρνη) | Λυών (Γαλλία) | ελλην.-κελτική | αντιρρητικός-αντιγνωστικός |
| Θεόδοτος Βυζάντιος | προ του 200 | Ρώμη | ελληνική | αιρετικός | |
| Σεραπίων Αντιοχείας | 192-212 | Συρία | Αντιόχεια (Συρία) | ελληνική | εκκλησιαστικός |
| Μινούκιος Φήλιξ Μάρκος | 215/7 | Β. Αφρική | Ρώμη | λατινική | απολογητής |
| Γάιος | προ του 217 | Ρώμη | Ρώμη | ελληνική | αντιμοντανιστής |
| Βαρδεσάνης | † 222 | Συρία (Έδεσσα) | Έδεσσα-Αρμενία | ελλην.-συριακ. | γνωστικός |
| Κλήμης Αλεξανδρέας | † 222/31 | Αλεξάνδρεια | ελληνική | ηθικολόγος | |
| Τερτυλλιανός | † 225/40 | Καρθαγένη | Καρθαγένη | λατιν.-ελλην. | ηθικολ.- μοντανιστής |
| Ιππόλυτος | † 235 | Ανατολή (ελληνική) | Ρώμη | ελληνική | αντιρρητικός - αντιγνωστικός |
| Σαβέλλιος | 240; | Λιβύη (Πεντάπολη) | Ρώμη-Λιβύη (Πεντάπολη) | ελληνική | αιρετικός |
| Σέξτος Ιούλιος Αφρικανός | λίγο μετά το 240; | Ιεροσόλυμα | Παλαιστ. (Εμμαούς)-Ρώμη | ελληνική | χρονογράφος |
| Αλέξανδρος Ιεροσολύμων | † 250 | Καππαδοκία | Ιεροσόλυμα | ελληνική | εκκλησιαστικός |
| Αμμώνιος | μέσα 3ου αι. | Αίγυπτος | ελληνική | φιλόσοφος | |
| Κορνήλιος Ρώμης | 251-253 | Ρώμη | λατινική | εκκλησιαστικός | |
| Ωριγένης | † 254/5 | Αλεξάνδρεια | Αλεξάνδ.-Καισάρεια (Παλαιστίνης) | ελληνική | αλληγοριστής-θεολόγος |
| Νοουατιανός (ή Νοβατιανός) | † 253/6; | Ρώμη; | Ρώμη | λατινική | σχισματικός |
| Στέφανος Ρώμης | 254-257 | Ρώμη | εκκλησιαστικός | ||
| Κυπριανός | † 258 | Καρθαγένη | Καρθαγένη | λατινική | εκκλησιαστικός |
| Διονύσιος Αλεξανδρείας | † 264/5 | Αλεξάνδρεια | Αλεξάνδρεια | ελληνική | αντιρρητικός |
| Διονύσιος Ρώμης | † 267 | ελληνική καταγωγή | Ρώμη | ελλην.-λατιν. | αντιρρητικός |
| Φιρμιλιανός Καισαρείας | † 266/8 | Καππαδοκία | Καισάρεια (Καππαδ.) | ελληνική | εκκλησιαστικός |
| Γρηγόριος Νεοκαισαρείας (Θαυματουργός) | † 270/5 | Πόντος (Νεοκαισάρ.) | Πόντος (Νεοκαισάρ.) | ελληνική | εκκλησιαστικός |
| Παύλος Αντιοχείας | † 272 | Σαμόσατα (Ευφράτη) | Αντιόχεια | ελληνική | αιρετικός |
| Μάνης | † 277 | Βαβυλωνία | Περσία Μεσοποταμία | συριακή | μανιχαίος |
| Θεόγνωστος Αλεξανδρείας | † 281 | Αλεξάνδρεια | ελληνική | εκκλησιαστικός |
Πίνακας αλφαβητικός και κατά αιώνα, των σημαντικότερων εκκλησιαστικών συγγραφέων και κειμένων από τον 1ο έως τον 15ο αιώνα[20]
Α
| Όνομα συγγραφέα ή Τίτλος κειμένου |
Αιώνας (ή Αιώνας από) |
Αιώνας έως |
|---|---|---|
| Αββάς Ησαίας | 4ος | |
| Αββάς Λουκάς | 11ος | |
| Αθανάσιος Αλεξανδρείας | 4ος | |
| Αθανάσιος Κορίνθου | 9ος | |
| Αθανάσιος Πατρ. Κωνσταντινουπόλεως | 13ος | |
| Αθηναγόρας | 2ος | |
| Ακάκιος Μελιτινής | 5ος | |
| Αλέξανδρος Μοναχός | 6ος | |
| Αλέξανδρος Πάπας | 1ος | 2ος |
| Αλέξιος Κομνηνός | 12ος | |
| Αμμώνιος Πρεσβύτερος Αλεξ | 5ος | |
| Αμφιλόχιος Ικονίου | 4ος | |
| Ανάκλητος Πάπας Ρώμης | 1ος | |
| Αναστάσιος Αντιοχείας | 6ος | |
| Αναστάσιος Βιβλιοθηκάριος | 10ος | |
| Αναστάσιος Θεοπούλεως | 6ος | |
| Αναστάσιος Καισαρείας | 11ος | |
| Αναστάσιος Σιναΐτης | 6ος | |
| Ανατόλιος Λαοδικείας | 3ος | |
| Ανδρέας Καισαρείας | 5ος | |
| Ανδρέας Κρήτης | 7ος | |
| Ανδρόνικος Κομνηνός | 12ος | |
| Ανθηρός Πάπας Ρώμης | 3ος | |
| Ανίκητος Α' Πάπας | 2ος | |
| Άννα Κομνηνή | 11ος | 12ος |
| Αντίοχος Μοναχός | 6ος | 7ος |
| Αντίπατρος Βοστρών | 5ος | |
| Αντώνιος μοναχός | 12ος | |
| Αντώνιος ο Μέγας | 3ος | 4ος |
| Απολινάριος Ιεραπόλεως | 2ος | |
| Απολλώνιος Εφέσου | 3ος | |
| Αρέθας Καισαρείας | 10ος | |
| Αρσένιος Φιλοθεϊτης | 12ος | |
| Αρσενίου Πατρ. Κωνσταντινουπόλεως | 13ος | |
| Αρχέλαος | 3ος | |
| Αστέριος Αμασείας | 4ος |
Β
| Όνομα συγγραφέα ή Τίτλος κειμένου |
Αιώνας (ή Αιώνας από) |
Αιώνας έως |
|---|---|---|
| Βαρλαάμ Καλαβρός | 14ος | |
| Βαρνάβας Απόστολος | 1ος | |
| Βαρσανούφιος | 6ος | |
| Βασίλειος Μέγας Καισαρείας | 4ος | |
| Βασίλειος Πατρών | 10ος | |
| Βασίλειος Πορφυρογένητος | 10ος | 11ος |
| Βασίλειος Σελευκείας | 5ος | |
| Βησσαρίων Νικαίας | 15ος | |
| Βίκτωρ Πάπας Ρώμης | 2ος |
Γ
| Όνομα συγγραφέα ή Τίτλος κειμένου |
Αιώνας (ή Αιώνας από) |
Αιώνας έως |
|---|---|---|
| Γελάσιος Κυζικηνός | 5ος | |
| Γενάδιος Κωνσταντινουπόλεως | 5ος | |
| Γερμανός Β' Πατρ. Κωνσταντινουπόλεως | 12ος | 13ος |
| Γερμανός Πατρ. Κωνσταντινουπόλεως | 8ος | |
| Γεώργιος Αμαρτωλός | 10ος | |
| Γεώργιος Κεδρηνός | 11ος | |
| Γεώργιος Κύπριος | 13ος | |
| Γεώργιος Μετοχίτης | 13ος | |
| Γεώργιος Μοναχός | 10ος | |
| Γεώργιος Νικομηδείας | 9ος | |
| Γεώργιος Πισίδας | 7ος | |
| Γεώργιος Σχολάριος | 15ος | |
| Γεώργιος Τραπεζούντιος | 15ος | |
| Γρηγέντιος επ. Τάφρων | 6ος | |
| Γρηγόριος Ακίνδυνος | 14ος | |
| Γρηγόριος Ακραγαντίνων | 7ος | |
| Γρηγόριος Αντιοχείας | 6ος | |
| Γρηγόριος Θεολόγος | 4ος | |
| Γρηγόριος Νεοκαισαρείας | 3ος | |
| Γρηγόριος Νύσσης | 4ος | |
| Γρηγόριος ο Μελισσηνός | 15ος | |
| Γρηγόριος Παλαμάς | 14ος | |
| Γρηγόριος πρεσβ. Καισαρείας | 10ος | |
| Γρηγόριος Σιναίτης | 14ος |
Δ
| Όνομα συγγραφέα ή Τίτλος κειμένου |
Αιώνας (ή Αιώνας από) |
Αιώνας έως |
|---|---|---|
| Δημήτριος Κυδώνης | 14ος | |
| Δίδυμος Αλεξανδρεύς | 4ος | |
| Διόδωρος Ταρσού | 4ος | |
| Διονύσιος Κορίνθου | 2ος | |
| Διονύσιος Αλεξανδρείας | 3ος | |
| Διονύσιος Αρεοπαγίτης | 6ος | |
| Δωρόθεος Αρχιμανδρίτης | 6ος |
Ε
| Όνομα συγγραφέα ή Τίτλος κειμένου |
Αιώνας (ή Αιώνας από) |
Αιώνας έως |
|---|---|---|
| Ειρηναίος Λουγδούνων | 2ος | |
| Ειρήνη Αυγούστα | 11ος | 12ος |
| Ελευθέριος Πάπας | 2ος | |
| Επιφάνιος Διάκονος Κατάνης | 8ος | |
| Επιφάνιος Κύπρου | 4ος | |
| Επιφάνιος μοναχός | 10ος | 11ος |
| Ερέχθιος Αντιοχείας | 6ος | |
| Ερμάς | 2ος | |
| Ερμείας | 2ος | |
| Ερμείας Σωζόμενος | 5ος | |
| Ευάγριος Ποντικός | 4ος | |
| Ευάγριος Σχολαστικός | 6ος | |
| Ευθάλιος Διάκονος | 5ος | |
| Ευθύμιος ο Ζιγαβηνός | 11ος | 12ος |
| Ευλόγιος Αλεξανδρείας | 6ος | 7ος |
| Ευσέβιος Αλεξανδρείας | 5ος | |
| Ευσέβιος Εμέσης | 4ος | |
| Ευσέβιος Καισαρείας | 4ος | |
| Ευστάθιος Θεσσαλονίκης | 12ος | |
| Ευτύχιος Αλεξανδρείας | 10ος | |
| Ευτύχιος Κωνσταντινουπόλεως | 6ος | |
| Εφραίμιος Χρονογράφος | 13ος | 14ος |
Ζ - Η
| Όνομα συγγραφέα ή Τίτλος κειμένου |
Αιώνας (ή Αιώνας από) |
Αιώνας έως |
|---|---|---|
| Ζαχαρίας Ιεροσολύμων | 7ος | |
| Ζαχαρίας Μυτιλήνης | 5ος | 6ος |
| Ζωναράς Ιωάννης | 12ος | |
| Ηγήσιπος | 2ος | |
| Ηλίας Πρεσβ.και Έκδικος | 12ος | |
| Ησαίας Κύπριος | 14ος | 15ος |
| Ησύχιος Ιεροσολύμων | 7ος |
Θ
| Όνομα συγγραφέα ή Τίτλος κειμένου |
Αιώνας (ή Αιώνας από) |
Αιώνας έως |
|---|---|---|
| Θαλάσσιος Αββάς | 7ος | |
| Θεόγνωστος Αλεξανδρεύς | 3ος | |
| Θεόγνωστος Μοναχός | 9ος | |
| Θεοδόσιος Αλεξάνδρειας | 6ος | |
| Θεόδοτος Αγκύρας | 5ος | |
| Θεόδουλος Μοναχός ή Θωμάς Μάγιστρος | 13ος | 14ος |
| Θεοδώρητος Κύρου | 5ος | |
| Θεόδωρος Αβουκάρης | 8ος | |
| Θεόδωρος Αλανίας | 14ος | |
| Θεόδωρος Βαλσαμών | 12ος | |
| Θεόδωρος επίσκοπος Αλανίας | 13ος | |
| Θεόδωρος Ικονίου | 10ος | |
| Θεόδωρος Μελιτηνιώτης | 14ος | |
| Θεόδωρος Μομψουεστίας | 4ος | 5ος |
| Θεόδωρος πρεσβύτερ.Ραιθού | 7ος | |
| Θεόδωρος Πρόδρομος | 12ος | |
| Θεόδωρος Στουδίτης | 9ος | |
| Θεόδωρος Τριμηθούντος | 4ος | |
| Θεόληπτος Φιλαδελφείας | 13ος | 14ος |
| Θεοφάνης Κεραμεύς | 12ος | |
| Θεοφάνης Νικαίας | 14ος | |
| Θεοφάνης ο ομολογητής | 10ος | |
| Θεόφιλος Αλεξανδρείας | 4ος | 5ος |
| Θεόφιλος Αντιοχείας | 2ος | |
| Θεόφιλος Καισαρείας | 2ος | |
| Θεοφύλακτος Βουλγαρίας | 11ος | |
| Θεωνάς | 3ος | |
| Θεωριανός Ορθόδοξος | 12ος |
Ι
| Όνομα συγγραφέα ή Τίτλος κειμένου |
Αιώνας (ή Αιώνας από) |
Αιώνας έως |
|---|---|---|
| Ιάκωβος Μοναχός | 11ος | |
| Ιγνάτιος Διάκονος | 10ος | |
| Ιγνάτιος ο Θεοφόρος | 1ος | 2ος |
| Ιερώνυμος | 4ος | |
| Ιλαρίων Μοναχός | 15ος | |
| Ιόβιος | 6ος | |
| Ιούλιος Αφρικανός | 3ος | |
| Ιουστινιανός | 6ος | |
| Ιουστίνος | 2ος | |
| Ιππόλυτος Θηβαίος | 10ος | |
| Ιππόλυτος Πόρτου | 2ος | |
| Ισαάκ | 12ος | |
| Ισαάκ ο Σύρος | 6ος | |
| Ισίδωρος Θεσσαλονίκης | 12ος | |
| Ισίδωρος Πηλουσιώτης | 4ος | 5ος |
| Ιωάννης Αντιοχείας | 12ος | |
| Ιωάννης Βέκκος | 13ος | |
| Ιωάννης Γεωμέτρης | 10ος | |
| Ιωάννης Δαμασκηνός | 7ος | 8ος |
| Ιωάννης Δούκας | 15ος | |
| Ιωάννης Ευβοίας | 8ος | |
| Ιωάννης Ευχαΐτων | 11ος | |
| Ιωάννης Καλέκας | 14ος | |
| Ιωάννης Καμηνιάτης | 10ος | |
| Ιωάννης Καντακουζηνός | 14ος | |
| Ιωάννης Καρπάθιος | 5ος | |
| Ιωάννης Κυπαρισσιώτης | 14ος | |
| Ιωάννης Κωνσταντινουπόλεως | 8ος | |
| Ιωάννης Μαλάλας | 7ος | |
| Ιωάννης Μαξέντιος | 6ος | |
| Ιωάννης Μονάζων | 10ος | |
| Ιωάννης Νηστευτής | 6ος | |
| Ιωάννης Νικαίας | 8ος | |
| Ιωάννης Ξιφιλίνος | 11ος | |
| Ιωάννης ο Πλουσιαδηνός | 15ος | |
| Ιωάννης Πατριάρχης Αντιοχείας | 5ος | |
| Ιωάννης της Κλίμακος | 6ος | 7ος |
| Ιωάννης Φωκάς | 12ος | |
| Ιωάννης Χρυσόστομος | 4ος | 5ος |
| Ιώσηπος Χριστιανός | 10ος | |
| Ιωσήφ Υμνογράφος | 9ος |
Κ
| Όνομα συγγραφέα ή Τίτλος κειμένου |
Αιώνας (ή Αιώνας από) |
Αιώνας έως |
|---|---|---|
| Καισάριος αδελφός Γρηγ. Θεολ. | 4ος | |
| Κάλλιστος Α' Πάπας Ρώμης | 2ος | 3ος |
| Κάλλιστος Καταφυγιώτης | 14ος | |
| Κάλλιστος ο Πατριάρχης | 14ος | |
| Κλήμης Αλεξανδρεύς | 2ος | 3ος |
| Κλήμης Ρώμης | 1ος | |
| Κοσμάς Βεστήτωρ | 10ος | |
| Κοσμάς Ιεροσολυμίτης | 8ος | |
| Κοσμάς Ινδικοπλεύστης | 6ος | |
| Κύριλλος Αλεξανδρείας | 5ος | |
| Κύριλλος Ιεροσολύμων | 4ος | |
| Κωνσταντίνος Ακροπολίτης | 13ος | |
| Κωνσταντίνος Αρμενόπουλος | 14ος | |
| Κωνσταντίνος Διάκονος | 6ος | |
| Κωνσταντίνος Μελιτηνιώτης | 13ος | |
| Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος | 10ος | 11ος |
Λ
| Όνομα συγγραφέα ή Τίτλος κειμένου |
Αιώνας (ή Αιώνας από) |
Αιώνας έως |
|---|---|---|
| Λεόντιος Βυζάντιος | 6ος | 7ος |
| Λεόντιος Νεαπ.Κύπρου | 7ος | |
| Λέων Αχριδών | 11ος | |
| Λέων Γραμματικός | 11ος | 12ος |
| Λέων ο σοφός | 10ος | |
| Λέων Πατρίκιος | 10ος |
Μ
| Όνομα συγγραφέα ή Τίτλος κειμένου |
Αιώνας (ή Αιώνας από) |
Αιώνας έως |
|---|---|---|
| Μακάριος Χρυσοκέφαλος | 14ος | |
| Μακάριος Αιγύπτιος | 4ος | |
| Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγος | 14ος | 15ος |
| Μανουήλ Καλέκας μοναχός | 14ος | |
| Μανουήλ Κομνηνός | 12ος | |
| Μανουήλ Μέγας Ρήτωρ Κωνσταντινουπόλεως | 13ος | |
| Μανουήλ Χρυσολωράς | 14ος | 15ος |
| Μάξιμος ο Ομολογητής | 7ος | |
| Μάξιμος Πλανούδης | 14ος | |
| Μάρκος Διάδοχος | 5ος | |
| Μάρκος Διάκονος | 5ος | |
| Μάρκος Ερημίτης | 5ος | |
| Μάρκος Ευγενικός | 15ος | |
| Μαρτύριος Αντιοχείας | 4ος | |
| Ματθαίος Καντακουζηνός | 14ος | |
| Μεθόδιος επίσκοπος | 3ος | |
| Μεθόδιος Κωνσταντινουπόλεως | 9ος | |
| Μελέτιος μοναχός | 5ος | |
| Μελίτων Σάρδεων | 2ος | |
| Μιλτιάδης | 2ος | |
| Μιχαήλ Ακομινάτος Χωνιάτης | 11ος | |
| Μιχαήλ Γλυκάς | 15ος | |
| Μιχαήλ Κηρουλάριος | 11ος | |
| Μόδεστος Ιεροσολύμων | 6ος | 7ος |
Ν
| Όνομα συγγραφέα ή Τίτλος κειμένου |
Αιώνας (ή Αιώνας από) |
Αιώνας έως |
|---|---|---|
| Νείλος Άββας | 5ος | |
| Νείλος Καβάσιλας | 14ος | |
| Νεκτάριος Αρχιεπ. Κωνσταντινουπόλεως | 4ος | |
| Νεμέσιος Εμέσης | 4ος | 5ος |
| Νεόφυτος | 12ος | |
| Νικήτας Βυζάντιος | 9ος | |
| Νικήτας Δαυίδ Παφλαγών | 9ος | 10ος |
| Νικήτας Μαρωνείας | 12ος | |
| Νικήτας Σερρών | 11ος | |
| Νικήτας Σερρωνείου | 11ος | |
| Νικήτας Στηθάτος | 11ος | |
| Νικήτας Χωνιάτης | 12ος | 13ος |
| Νικηφόρος Βλεμμίδης | 13ος | |
| Νικηφόρος Β' Πατρ. Κωνσταντινουπόλεως | 13ος | |
| Νικηφόρος Γρηγοράς | 14ος | |
| Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος | 13ος | 14ος |
| Νικηφόρος μοναχός | 14ος | |
| Νικηφόρος Πατρ. Κωνσταντινουπόλεως | 9ος | |
| Νικηφόρος πρεσβ. Κωνσταντινουπόλεως | 10ος | |
| Νικηφόρος Χούμνος | 13ος | |
| Νικόλαος Καβάσιλας | 14ος | |
| Νικόλαος Μεθώνης | 12ος | |
| Νικόλαος Πατρ. Κωνσταντινουπόλεως | 9ος |
Ο - Π
| Όνομα συγγραφέα ή Τίτλος κειμένου |
Αιώνας (ή Αιώνας από) |
Αιώνας έως |
|---|---|---|
| Οικουμένιος Τρίκκης | 10ος | |
| Ολυμπιόδωρος | 7ος | |
| Ουρβανός Πάπας | 3ος | |
| Παλλάδιος Ελενουπόλεως | 4ος | 5ος |
| Πάμφιλος Μάρτυς | 3ος | |
| Πάνταινος | 2ος | |
| Πανταλέων Διάκονος | 13ος | |
| Πανταλέων Κωνσταντινουπόλεως | 8ος | |
| Πάπας Ευάρεστος | 2ος | |
| Παύλος Εμέσης | 5ος | |
| Παχυμέρης Γεώργιος | 13ος | 14ος |
| Πέτρος Αλεξανδρείας ο Β' | 4ος | |
| Πέτρος Λαοδικείας | 7ος | |
| Πέτρος Σικελιώτης | 10ος | |
| Πίος Α' Πάπας | 2ος | |
| Πολύκαρπος Σμύρνης | 2ος | |
| Ποντιανός Πάπας Ρώμης | 3ος | |
| Πρόκλος Κωνσταντινουπόλεως | 5ος | |
| Προκόπιος ο Γαζαίος | 6ος |
Ρ - Σ
| Όνομα συγγραφέα ή Τίτλος κειμένου |
Αιώνας (ή Αιώνας από) |
Αιώνας έως |
|---|---|---|
| Ρωμανός αυτοκράτορας | 10ος | |
| Σαμωνάς Γάζης | 11ος | |
| Σεβηριανός Γαβάλων | 4ος | 5ος |
| Σεραπίων Θμούεως | 4ος | |
| Σίξτος Πάπας | 2ος | |
| Στέφανος διάκονος Κωνσταντινουπόλεως | 8ος | 9ος |
| Συμεών | 10ος | |
| Συμεών Θεσσαλονίκης | 15ος | |
| Συμεών Μάγιστρος | 10ος | |
| Συμεών ο Μεταφραστής | 10ος | |
| Συμεών ο Νέος Θεολόγος | 11ος | |
| Συνέσιος Πτολεμαίων | 5ος | |
| Σωκράτης Σχολαστικός | 5ος | |
| Σωτήρ Πάπας | 2ος | |
| Σωφρόνιος Ιεροσολύμων | 7ος |
Τ
| Όνομα συγγραφέα ή Τίτλος κειμένου |
Αιώνας (ή Αιώνας από) |
Αιώνας έως |
|---|---|---|
| Ταράσιος Πατρ. Κωνσταντινουπόλεως | 8ος | 9ος |
| Τατιανός | 2ος | |
| Τελεσφόρος Επίσκοπος Ρώμης | 2ος | |
| Τιμόθεος Αλεξανδρείας | 6ος | |
| Τιμόθεος Αντιόχειας | 6ος | |
| Τιμόθεος Ιεροσολύμων | 6ος | |
| Τιμόθεος Κωνσταντινουπόλεως | 5ος |
Υ - Φ - Χ - Ψ - Ω
| Όνομα συγγραφέα ή Τίτλος κειμένου |
Αιώνας (ή Αιώνας από) |
Αιώνας έως |
|---|---|---|
| Υγίνος Πάπας | 2ος | |
| Υπερέχιος | 5ος | |
| Φαβιανός Πάπας Ρώμης | 3ος | |
| Φιλέας | 3ος | |
| Φίλιππος Σολιτάριος | 11ος | 12ος |
| Φιλόθεος Πατρ. Κωνσταντινουπόλεως | 14ος | |
| Φιλοστόργιος | 5ος | |
| Φίλων Καρπασίου | 4ος | |
| Φλαβιανός | 5ος | |
| Φωτεινού Μανιχαίου & Παύλου Χριστιανού διάλεκτοι | 6ος | |
| Φώτιος Πατριάρχ. Κων/πόλεως, ο Μέγας | 9ος | |
| Χριστόφορος Πατρ.Αλεξανδρ. | 9ος | |
| Χρονικόν Πασχάλιον | 7ος | |
| Ψελλός Μιχαήλ | 11ος | |
| Ωριγένης | 3ος | |
| Ωρσίσιος | 4ος |
Υποσημειώσεις
- ↑ Τσάμης Γ. Δημητρίος, Εκκλησιαστική Γραμματολογία, (ανατύπωση Α' έκδ. 1983), Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1996, σελ. 17.
- ↑ Ο όρος Πατρολογία χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1653 από τον λουθηρανό θεολόγο, Johann Gerhard.
- ↑ "Γραμματολογία Χριστιανική", Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια (Θ.Η.Ε.), τόμ. 04, εκδ. Μαρτίνος Αθ., Αθήνα 1964, στ. 645.
- ↑ Τσάμης, στο ίδιο, σελ. 22.
- ↑ Τον όρο εισήγαγε ο Ευσέβιος Καισαρείας (Εκκλησιαστική Ιστορία 1,5).
- ↑ Τσάμης, ό.π..
- ↑ Τα στοιχεία προέρχονται από τη Θ.Η.Ε., ό.π., στ. 649-650.
- ↑ PG 20,45-906.
- ↑ τα στοιχεία προέρχονται κυρίως από τα έργα: 1. Μουτσούλας Ηλίας, Εισαγωγή εις την Πατρολογίαν (σημειώσεις πανεπιστημιακών παραδόσεων), 2η έκδ., Αθήναι 1983, 2. Χρήστου Παναγιώτης, Ελληνική Πατρολογία, τόμ. Α'-Εισαγωγή, 3η έκδ., Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1994 (c1976), 3. Παπαδόπουλος Γ. Στυλιανός, Πατρολογία, τόμ. Α', έκδ. 4η, Αθήνα 2000, σελ. 17-159 (Εισαγωγή).
- ↑ Η διαίρεση λαμβάνεται από το: Χρήστου Παναγιώτης, Ελληνική Πατρολογία', τόμ. Α'-Εισαγωγή, 3η έκδ., Κυρομάνος, Αθήνα 1994 (c1976), σελ. 8.
- ↑ Χρήστου Παναγιώτης, Ελληνική Πατρολογία, τόμ. Α'-Εισαγωγή, 3η έκδ., Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 1994 (c1976), σελ. 179.
- ↑ Χρήστου, Πατρολογία, Α', ό.π.
- ↑ Παπαδόπουλος Γ. Στυλιανός, Πατρολογία, τόμ. Α', έκδ. 4η, Αθήνα 2000, σελ. 295.
- ↑ Μουτσούλας Ηλίας, Εισαγωγή εις την Πατρολογίαν (σημειώσεις πανεπιστημιακών παραδόσεων), 2η έκδ., Αθήναι 1983, σελ. 42.
- ↑ PG 94, 525.
- ↑ Στοιχεία από το: Μεταλληνός Δ. Γεώργιος, Πηγές Εκκλησιαστικής Ιστορίας, Αρμός, Αθήνα 1989, σελ. 59.
- ↑ Η έκδοση περιλαμβάνει συνολικά 169 βιβλία καθώς διαιρούνται: ο τόμος 7 σε δύο μέρη, ο τόμος 16 σε τρία μέρη, ο τόμος 25 σε δύο μέρη, ο τόμος 29 σε δύο μέρη, ο τόμος 86 σε δύο μέρη, ο τόμος 87 σε τρία μέρη.
- ↑ Στην Ελλάδα εκδίδεται από το Κέντρον Πατερικών Εκδόσεων (ΚΕ.Π.Ε.) (πρώτη έκδοση, 1993).
- ↑ Παρατίθεται στο Παπαδόπουλος Γ. Στυλιανός, Πατρολογία, τόμ. Α', έκδ. 4η, Αθήνα 2000, σελ. 479-480.
- ↑ Τα στοιχεία προέρχονται από τα: 1) Σχολάριος Δωρόθεος, Κλείς πατρολογίας και βυζαντινών συγγραφέων, Εν Αθήναις 1879 και 2) Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 1-12, εκδ. Μαρτίνος Αθ., Αθήνα 1962-1968.
Εξωτερικοί δεσμοί
- Δρόμοι της Πίστης – Ψηφιακή Πατρολογία (σημαντικός αριθμός ψηφιοποιημένων κειμένων Ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας από την Patrologiae cursus completus, Series Graeca. Επισημαίνεται ότι στα περισσότερα απουσιάζει η αρίθμηση με βάση την P.G. του Migne).
