Νηστεία

Νηστεία (από το στερητικό νη- και το ρήμα εσθίω) ονομάζεται ο θρησκευτικός θεσμός που σημαίνει την αποχή από κάθε τροφή (ασιτία) είτε (συνηθέστερα) την αποχή από ορισμένες μόνο τροφές, πράγμα που γίνεται περιοδικά, κυρίως πριν από τις μεγάλες εκκλησιαστικές εορτές.

Η νηστεία για την Εκκλησιαστική ζωή αποτελεί σημαντικό μέσο πνευματικής άσκησης και αυτοπειθαρχίας αλλά όχι αυτοσκοπό. Ο άνθρωπος δεν πρέπει να νηστεύει για να νηστεύει αλλά το κάνει με κάποιον πνευματικό σκοπό, ως σωματική και ψυχική άσκηση η οποία απελευθερώνει το σώμα από τα υλικά και βοηθά την ανάβαση του ανθρώπου προς τον Θεό. Σε κάθε περίπτωση, η νηστεία δεν είναι αληθινή αν δεν συνοδεύεται από γενικότερη εγκράτεια, δηλ. περιστολή των εκρήξεων των παθών της ανθρώπινης φύσης (οργή, μίσος, φθόνος κ.λπ.) αλλά και από τα αντίστοιχα αγαθά έργα. Όπως σημειώνει ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος: "Τιμή γαρ νηστείας ουχί σιτίων αποχή, αλλ' αμαρτημάτων αναχώρησις [...] Νηστεύεις; Δείξόν μοι δια των έργων αυτών".

Η νηστεία στην Αγία Γραφή

Το παράδειγμα της νηστείας στην Εκκλησία το έδωσε ο ίδιος ο Κύριος, ο όποιος νήστεψε 40 ήμερες (Ματθ. 4,2). Βεβαίως, την αναγκαιότητα της νηστείας την βλέπουμε ήδη στην Παλαιά Διαθήκη. Ο Μωϋσής πραγματοποίησε διπλή νηστεία σαράντα ημερών (Εξ. 34,27 κ.ε.) και αξιώθηκε να γίνει δέκτης του θείου φωτός. Νηστεία και προσευχή έκαμε και ο Δανιήλ στο λάκκο των λεόντων με τα γνωστά θαυμαστά αποτελέσματα (Δαν. 9,1 κ.ε.).

Σύμφωνα με την Αγία Γραφή, η αληθινή νηστεία πρέπει να είναι ενωμένη με την αγάπη για τον πλησίον, να περιέχει την αναζήτηση της αληθινής δικαιοσύνης και κατά συνέπεια, δεν μπορεί να διαχωριστεί ούτε από την ελεημοσύνη ούτε από την προσευχή (Ησ. 58,2-11). Ο Ιησούς επέμεινε περισσότερο στην απαγκίστρωση από τα πλούτη (Ματθ. 19,21), στην εκούσια εγκράτεια (Ματθ. 19,12) και κυρίως στην αυταπάρνηση και στην άρση του Σταυρού (Ματθ. 10,38-39).

Οι Πράξεις των Αποστόλων μνημονεύουν λατρευτικές τελετουργίες που περιλαμβάνουν νηστεία και προσευχή (Πραξ. 13,2 κ.ε. 14,23), ενώ ο Απόστολος Παύλος στη διάρκεια του εξαντλητικού ιεραποστολικού του έργου, δεν αρκείται στην πείνα και στη δίψα που του επιβάλλουν οι περιστάσεις, αλλά προσθέτει και τις συχνές νηστείες (Β΄ Κορ. 6,5. 11,27).

Πάντως η εφαρμογή της Νηστείας από τον άνθρωπο εμπεριέχει ορισμένους κινδύνους όπως είναι η τυπολατρία ή ο κίνδυνος υπεροψίας και επιδείξεως, αν νηστεύει κανείς "όπως φανή τοις ανθρώποις" (Ματθ. 6,16). Ο Ιησούς καλεί τον άνθρωπο να νηστεύει με απόλυτη διακριτικότητα, διότι αλλιώς η ψυχή του δεν θα ωφεληθεί τίποτα, αλλά μόνο θα αμοιφθεί πρόσκαιρα από την ηδονή της επίδειξης (Ματθ. 6,16). Η νηστεία πρέπει να είναι γνωστή μόνο στο Θεό (Ματθ. 6,17), μια νηστεία ταπεινή, που θα συμφιλιώσει τον άνθρωπο με τον Θεό, σε αντίθεση με την φαρισαϊκή επίδειξη (βλ. Λουκ 18,12-14).

Η νηστεία στην Αρχαία Εκκλησία

Οι πρώτες χριστιανικές νηστείες θεσπίστηκαν κατ' αναλογία και αντίθεση προς τις αντίστοιχες ιουδαϊκές. Έτσι, αντί της Δευτέρας και Πέμπτης, ορίστηκε η νηστεία της Τετάρτης για την προδοσία του Ιούδα και της Παρασκευής για τον σταυρικό θάνατο του Ιησού, οι οποίες αναφέρονται για πρώτη φορά στη Διδαχή των Αποστόλων (τέλη 1ου αιώνα): "Αι δε νηστείαι υμών μη έστωσαν μετά των υποκριτών· νηστεύουσι γαρ δευτέρα σαββάτων και πέμπη· υμείς δε νηστεύσατε τετράδα και παρασκευήν." (8,1) και αργότερα, οι Αποστολικές Διαταγές σημειώνουν: "Τετράδα και Παρασκευήν προσέταξεν ημίν νηστεύειν, την μεν δια την προδοσίαν, την δε διά το Πάθος" (Ε, 15). Επίσης, ο Επιφάνιος Κύπρου θεωρεί πως η νηστεία Τετάρτης και Παρασκευής πηγάζει από Αποστολική παράδοση (Κατά αιρέσεων 76, 6).

Από τον 4ο αιώνα άρχισαν να διαμορφώνωνται οι τρεις μεγάλες νηστείες: η Μεγάλη Τεσσαρακοστή (= συνολικά 49 ημέρες), των Χριστουγέννων (= 40 ημέρες) και του Δεκαπενταύγουστου (= 15 ημέρες).

Η νηστεία στους Πατέρες της Εκκλησίας

Σύμφωνα με τον Μάξιμο Ομολογητή, η νηστεία ενδυναμώνει και ενισχύει την προσευχή και άλλωστε, νηστεία και Προσευχή είναι αρετές που συνταιριάζονται απαραιτήτως στον ψυχοσωματικό άνθρωπο, καθώς η μεν νηστεία είναι σωματική αρετή, η δε προσευχή ψυχική. Ο Γρηγόριος ο Παλαμάς χαρακτηρίζει τη νηστεία ως πανάρχαια εντολή, αφού δόθηκε από τον Θεό στους πρωτοπλάστους, όταν τους έλεγε να μη φάνε από τον απαγορευμένο καρπό· σκοπός της νηστείας είναι η "κάθαρσις της ψυχής".

Παραδίδοντας την εμπειρία του ο άγιος Ιωάννης ο Σιναΐτης (συγγραφέας της περίφημης Κλίμακος), διδάσκει ότι "ο χορτασμός" κάνει τα πάθη να θεριεύουν ενώ "ο νους του νηστευτού προσεύχεται καθαρά και προσεκτικά". Άρα, ο χαρακτήρας της νηστείας είναι δυνατόν να θεωρηθεί ανασταλτικός και καθαρτικός, καθώς ο Μάξιμος ο Ομολογητής λέει ότι η νηστεία μαραίνει την επιθυμία ή δεν επιτρέπει την αύξησή της, ταυτόχρονα δε καθαρίζει το νου του ανθρώπου από τις υλικές επιθυμίες. Κατά τον Γρηγόριο τον Παλαμά, η νηστεία -ως καθαρότητα όλου του ψυχοσωματικού ανθρώπου και όχι μόνο αποχή από τις τροφές- είναι η ρίζα όλων των αρετών και αρχή των θείων εντολών καθώς επιτρέπει την ευχερέστερη κίνηση του νου προς τα ουράνια. Αντιθέτως, η αποχή μόνο από τροφές είναι χωρίς όφελος αν δεν συνδυαστεί με μια προσπάθεια κάθαρσης στο επίπεδο σκέψης και πράξης. Σε καμιά περίπτωση δεν επαινείται αυτή καθ' αυτή η σωματική νηστεία, αλλά μόνο αν ενεργεί προς "έτερα ψυχωφελέστερα".

Η νηστεία κατά τον ιερό Χρυσόστομο είναι συνάρτηση και των έργων του πιστού: "Νηστεύεις; Δείξόν μοι δια των έργων αυτών [...] Εάν ίδης πένητα ελέησον. Εάν ίδης έχθρόν, καταλλάγηθι". Παρόμοια διδάσκει και η Εκκλησία μέσω του Τροπαρίου που ψάλλεται κατά τον εσπερινό της Καθαράς Δευτέρας: "Νηστεύσωμεν νηστείαν δεκτήν, ευάρεστον τώ Κυρίω, αληθής νηστεία, η τών κακών αλλοτρίωσις, εγκράτεια γλώσσης, θυμού αποχή, επιθυμιών χωρισμός, καταλαλιάς, ψεύδους, καί επιορκίας, η τούτων ένδεια, νηστεία εστίν, αληθής καί ευπρόσδεκτος".

Πολλά είναι τα Πατερικά κείμενα που διδάσκουν για την αρετή της νηστείας (αλφαβητικά):

• Αντώνιος Μοναχός, "Περί Νηστείας και εγκρατείας", PG 136,904.
• Βασίλειος ο Μέγας, "Της νηστείας επιτεινομένης, ατονώτεροι γινόμεθα εις το έργον. Τι ουν χρη μάλλον εμποδίζειν το έργον διά την νηστείαν ή παροράν εκείνην διά το έργον", PG 31,1176.
• Γρηγόριος Ναζιανζηνός, "Περί της νηστείας Ιησού και περί του πειρασμού", PG 38,577.
• Γρηγόριος ο Παλαμάς, "Νηστεία και προσευχή", PG 151,104.
• Ευσέβιος Επίσκοπος Αλεξανδρείας, "Περί νηστείας. Τις η αληθής και τω Θεώ ευπρόσδεκτος", PG 86,313
• Ισίδωρος Πηλουσιώτης, "Νηστεία, αγρυπνία, γαστριμαργία", PG 78,269.
• Ισίδωρος Πηλουσιώτης, "Ουδέν ονίνησιν [ωφελεί] νηστεία τοις υγιέσι μη προσέχοντας όροις", PG 78,332.
• Ιωάννης Δαμασκηνός, "Περί νηστείας, νηστευτών ή νηστευόντων", PG
• Ιωάννης ο Χρυσόστομος, "Ότι ουκ αρκεί η νηστεία της Τεσσαρακοστής προς το δύνασθαι κοινωνείν, αλλά και δει της κατά ψυχήν αρετής πρώτης", PG 49,197.
• Ιωάννης ο Χρυσόστομος, "Εις την αρχήν των νηστειών, και περί νηστείας", PG 62,745.
• Ιωάννης ο Χρυσόστομος, "Εις την μέσην εβδομάδα των νηστειών", PG 59,701.
• Ιωάννης ο Χρυσόστομος, "Νηστεία των του Ιωάννου μαθητών", PG 57,361.
• Ιωάννης ο Χρυσόστομος, "Νηστείαν δει εν αγνοία των άλλων ανθρώπων", PG 57,285.
• Ιωάννης ο Χρυσόστομος, "Ου το απέχεσθαι μόνον βρωμάτων αληθής νηστεία, αλλά των κακών αποχή", PG 53,69.
• Ιωάννης ο Χρυσόστομος, "Ουδέν ημάς ονίνησιν [ωφελεί] η νηστεία χωρίς των καλών κατορθωμάτων. Και περί του εύχεσθαι υπέρ των εχθρών", PG 53,39.
• Ιωάννης ο Χρυσόστομος, "Περί Νηστείας και ελεημοσύνης", PG 48,1059.
• Ιωάννης ο Χρυσόστομος, "Περί Νηστείας και ελεημοσύνης", PG 54,581.
• Ιωάννης ο Χρυσόστομος, "Περί Νηστείας και σωφροσύνης", PG 63,595.
• Ιωάννης ο Χρυσόστομος, "Περί ευχής, νηστείας, τρυφής", PG 58,557.
• Ιωάννης ο Χρυσόστομος, "Τις εστιν η αληθής νηστεία", PG 49,47.
• Ιωάννης ο Χρυσόστομος, "Χρη μετά της νηστείας και αδιαλείπτως εύχεσθαι", PG 53,273.

Η νηστεία στους Ιερούς Κανόνες

Στην Εκκλησία, ο τρόπος, η διάρκεια και ο αριθμός των νηστειών ποικίλλει. Κατά τον 69ο (ξθ΄) Αποστολικό Κανόνα ισχύουν οι νηστείες Τετάρτης και Παρασκευής, όπως και της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, που αρχίζει από την Καθαρά Δευτέρα. Συγκεκριμένα αναφέρει: "Ει τις επίσκοπος, η πρεσβύτερος, η διάκονος, η υποδιάκονος, η αναγνώστης, η ψάλτης, την αγίαν Τεσσαρακοστήν του Πάσχα ου νηστεύει, η τετράδα, η παρασκευήν, καθαιρείσθω· εκτός ει μη δι' ασθένειαν σωματικήν εμποδίζοιτο· ει δε λαϊκός είη, αφοριζέσθω".

Η νηστεία τηρείται με την κατά περίπτωση αποχή από κρέατα, αυγά, γαλακτερά είδη, ψάρια, λάδι κ.λπ. Εκτός από το Μεγάλο Σάββατο, όλα τα Σάββατα και τις Κυριακές του έτους γίνεται κατάλυση ελαίου. Γενικά, στα βιβλία της Εκκλησίας γίνεται λόγος για τις εξής περιπτώσεις:

• Ξηροφαγία (=τρώμε φυτικά προϊόντα ώμά, χωρίς λάδι και ξηρούς καρπούς).
• Νηστεία (=τρώμε φαγητό από φυτικές ουσίες, βρασμένο χωρίς λάδι και θαλασσινά χωρίς λάδι).
• Κατάλυση "ελαίου και οίνου".
• Κατάλυση ιχθύος (=τρώμε και ψάρια).
• Κατάλυση σε αυγά και γάλα και δλα τα προϊόντα τους.
• Κατάλυση "εις πάντα" (=τρώμε κάθε είδους φυτική και ζωική τροφή).

Κατά τις ημέρες της Τεσσαρακοστής απαγορεύεται η τέλεση χειροτονιών, γάμων και κάθε άλλη εορταστική/πανηγυρική τελετή.

Εκτός από τις προαναφερθείσες νηστείες, η Εκκλησία έχει θεσπίσει και τις νηστείες των Χριστουγέννων (15 Νοεμβρίου - 24 Δεκεμβρίου), των Αγ. Αποστόλων (Δευτέρα μετά την Κυριακή των Αγ. Πάντων - 28 Ιουνίου) και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (1-14 Αυγούστου). Τέλος, υπάρχει και η νηστεία της παραμονής των Θεοφανείων (5 Ιανουαρίου), της εορτής της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου) και της μνήμης της Απότομης της κεφαλής (αποκεφαλισμού) του Τιμίου Προδρόμου (29 Αυγούστου).

Επίσης, κατά την εβδομάδα της Διακαινησίμου, η οποία ξεκινά την ημέρα του Πάσχα και λήγει την Κυριακή του Θωμά (ολόκληρη η εβδομάδα αυτή θεωρείται ως μία εόρτια ημέρα), όπως και κατά την εβδομάδα, που ακολουθεί μετά την Πεντηκοστή, λύεται η νηστεία της Τετάρτης και της Παρασκευής (καταλύονται τα πάντα).

Η Εκκλησία διδάσκει ότι τις νηστείες πρέπει να τηρούν όλοι οι πιστοί, εκτός εάν εμποδίζονται από λόγους υγείας, νηπιακής ή γεροντικής ηλικίας, ή άλλης αιτίας.

Βιβλιογραφία

• Αγ. Ιωάννου Σιναΐτου, Κλίμαξ (μτφρ. Αρχιμ. Ιγνατίου), 8η έκδ., Ι.Μ. Παρακλήτου, Ωρωπός Αττικής 1995, σελ. 196-205.
• Θεοδώρου Ανδρέας, Βασική Δογματική Διδασκαλία - Απαντήσεις σε ερωτήματα Σωτηριολογικά, Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2006, σελ. 317-320.
• Θεοδώρου Ανδρέας, Βασική Δογματική Διδασκαλία - Πιστεύω εις ένα Θεόν, 2η έκδ., Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2007, σελ. 250-251.
• Μπούμης Ι. Παναγιώτης, Κανονικόν Δίκαιον, έκδ. 3η επηυξημένη, Γρηγόρης, Αθήνα 2002, σελ. 121-123.
• "Νηστεία", ΘΗΕ, τόμ. 9 (1966), στ. 448-450.
• "Νηστεία", Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας (μτφρ. από τα Γαλλικά με εποπτεία Σάββα Αγουρίδη, Σταύρου Βαρτανιάν), Άρτος Ζωής, Αθήνα 1980, στ. 692-694.
• "Νηστεία", Στύλιος Κ. Ευθύμιος Επίσκοπος, Μικρό Χριστιανικό Λεξικό, 2η έκδ., Αποστολική Διακονία, 1998, σελ. 141-142.
• Σωτηρόπουλος Χαράλαμπος, Οι νηπτικοί Πατέρες περί της κατά Χριστόν τελειώσεως του ανθρώπου, Αθήνα 2004, σελ. 139-144.