Τερτυλλιανός

Ο Κόιντος Σεπτίμιος Φλορένς Τερτυλλιανός (στη λατινική, Quintus Septimius Florens Tertullianus), ή απλά Τερτυλλιανός (155/160 - περ. 240) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς της εκκλησίας κατά τον 3ο αιώνα. Έδρασε στην περιοχή της Β. Αφρικής και η συμβολή του υπήρξε σημαντική, αφενός διότι υπήρξε ο πρώτος θεολόγος που έγραψε στα λατινικά, αφετέρου για την ορολογία την οποία χρησιμοποίησε. Χαρακτηρίζεται ως απολογητής και αντιρρητικός συγγραφέας και υπήρξε φλογερός κήρυκας, οπαδός των ενθουσιαστικών τάσεων και της άκαμπτης ηθικής αυστηρότητας. Τελικώς μεταστράφηκε στο Μοντανισμό, και παρά το θορυβώδη βίο του, πέθανε στην αφάνεια.

Ο βίος του

Το βιογραφικά στοιχεία που διαθέτουμε για τον Τερτυλλιανό είναι λίγα. Γεννήθηκε από εθνικούς γονείς, ενώ σπούδασε και έδρασε στην Καρθαγένη (Καρχηδόνα) της Β. Αφρικής. Η παιδεία του ήταν λατινική και ελληνική, αλλά σε εμάς διασώζονται μόνο τα λατινικά συγγράμματα. Με βάση το έργο του διαφαίνεται ότι είχε πραγματοποιήσει σπουδές στη νομική, τη ρητορική, την ιατρική και τη στωική φιλοσοφία. Ήταν έγγαμος και στα νεανικά του χρόνια διήγαγε άσωτο βίο.

Η ζωή του και η δράση του, τοποθετούνται μεταξύ 155/160 και 225/240. Η μεταστροφή του στο χριστιανισμό κατά τον ίδιο, προήλθε από τη γενναιότητα που επιδείκνυαν οι χριστιανοί ενώπιον του μαρτυρίου. Δε μπορεί όμως να καθοριστεί με ακρίβεια, αν και τοποθετείται μεταξύ 193-195. Έτσι ο βίος του σήμερα διαχωρίζεται σε τρεις περιόδους. Στην καθολική περίοδο (περ. 195-205), την ημι-μοντανιστική περίοδο (205-212) και τη μοντανιστική (212 ως τέλος). Βασικός στόχος του απέβη να αποστομώσει τους πολεμίους της εκκλησίας, συγγράφοντας έργα, που είδαν το φως μεταξύ των ετών 196 και 212. Ο Τερτυλλιανός μολονότι τελικά δημιούργησε τόσο θόρυβο και προβλήματα στην εποχή του, πέθανε στην αφάνεια, άγνωστο πότε, εκτός εκκλησίας και πιθανώς απογοητευμένος από το μοντανισμό.

Ο Τερτυλλιανός εμφανίζεται σε μία εποχή όπου ανθούν σε τέσσερα μεγάλα κέντρα τις εποχής ισάριθμες σπουδαίες προσωπικότητες. Μαζί με αυτόν οι Ειρηναίος Λυώνος, Κλήμης Αλεξανδρείας και Ιππόλυτος Ρώμης, αναλαμβάνουν να θεμελιώσουν το χριστιανικό μήνυμα στα σημαντικότερα κέντρα της εποχής. Εκφράζει μία προσπάθεια ακραίας επιθετικής τακτικής εκμηδενισμού των αντιπάλων της εκκλησίας, φτάνοντας τελικά στο σημείο να καταπολεμήσει και την ίδια την εκκλησία. Εκφράζει επίσης το όραμα μιας τέλειας ηθικής κοινωνίας και της ελεύσεως του παρακλήτου.

Κρίνοντας το έργο του Τερτυλλιανού θα λέγαμε πως δυσκόλεψε ακόμα περισσότερο τη Δύση να βρει τον ορθό θεολογικό δρόμο. Έδωσε όμως τα γλωσσικά όργανα που είχε ανάγκη, τη θεολογική λατινική της ορολογία, η οποία δεν επαρκούσε. Αναμφισβήτητα υπήρξε πληθωρική και σπουδαία μορφή, γι αυτό μπορούμε να ισχυριστούμε πως χάρη στη συμβολή του, η Καρχηδόνα στην εποχή του, γίνεται το σημαντικότερο κέντρο των χριστιανικών γραμμάτων στη Δύση.

Για το βίο του Τερτυλλιανού, πρέπει να ειπωθεί πως υπάρχουν πηγές πλείστες σε μυθικά και υπερβολικά στοιχεία. Νεώτεροι ερευνητές με προεξάρχοντα τον T.D. Barnes απήλλαξαν τελικά τα στοιχεία τα οποία χάλκευαν την προσωπικότητα του μεγάλου συγγραφέα. Έτσι σήμερα αμφισβητείται πως ήταν γιος Ρωμαίου αξιωματούχου, διακεκριμένος νομικός καθώς και πως δημιούργησε δική του ομάδα ακολούθων, ενώ γνωρίζουμε πως δε χειροτονήθηκε ιερέας.

Το έργο του

Θεώρηση

Η εσωτερική και προσωπική πνευματική πορεία του Τερτυλλιανού μας είναι άγνωστη. Παρόλα αυτά μέσα από το έργο του μπορούμε να δούμε στοιχεία του χαρακτήρα του. Ο Τερτυλλιανός λοιπόν μέσα από το έργο του προβάλλει την τέλεια ζωή, το θάρρος, την αγωνιστικότητα, τη γενναιότητα. Η μεταστροφή του στο χριστιανισμό συνέπεσε δε την έκρηξη του προφητικού κινήματος του Μοντανισμού, κάτι που φαίνεται πως τον επηρέασε και γι αυτό τελικά προσχώρησε στις τάξεις του. Γι αυτό φαίνεται πως δε γεύθηκε το ρεαλισμό της εκκλησίας και τη συγχώρηση των βαρέων αμαρτημάτων. Η μετριότητα ήταν ο εχθρός του και η εκκλησία γι αυτόν προφανώς συνιστούσε μία τέτοια κατάσταση.

Το έργο του χαρακτηρίζεται από μερικές βασικές παραμέτρους. Τέτοιες είναι ο πολεμικός χαρακτήρας και η νομική σκέψη, σε ότι αφορά την έκθεση της διδασκαλίας του, αλλά και η ρητορική και η γενικότερη φιλοσοφική κατάρτιση η οποία βοηθά τη δομή της. Ο ίδιος διαφαίνεται ως ένας αντιαιρετικός, διδακτικός και ηθικολόγος διδάσκαλος, ο οποίος με δριμύ και πολεμικό ύφος, ενεργεί εκστρατεία ενάντια στους αντιπάλους του χριστιανισμού με σκοπό να τους αποστομώσει και να τους εξουθενώσει. Χρησιμοποιεί εργαλεία όπως η ειρωνεία, η σοφιστεία, τη δικανική επιχειρηματολογία όντας οξύς και οργισμένος. Όπλα του αποβαίνουν η ρητορεία και ο δικανισμός. Ο Θεός φερ ειπείν κατανοείται ως νομοθέτης, η σωτηρία ως πειθαρχεία, ακόμα και η αποστολική διαδοχή νομιμοποιεί τη συνέχεια της εκκλησίας και κατανοείται υπό το πρίσμα του δικανισμού και όχι τόσο ως ιστορικό και θεολογικό επιχείρημα.

Η δεύτερη σοφιστική είναι το ρητορικό σχήμα που κυρίως χρησιμοποιεί. Αναμφισβήτητα μέσα από το έργο του διακρίνεται η θαυμάσια ρητορική του ικανότητα, κάτι που προϋποθέτει ανεπτυγμένο γλωσσικό αισθητήριο. Η φιλοσοφία γενικότερα απορρίπτεται από τον Τερτυλλιανό, καθότι οι φιλόσοφοι έχουν διαστρέψει την αλήθεια. Παρόλα αυτά αναγνωρίζει στην ανθρώπινη δύναμη να σχηματίζει αμυδρή εντύπωση περί θεού. Από τη Στοά μάλιστα δέχτηκε εισήγαγε έννοιες όπως η έννοια της φύσεως, ενώ διακρίνεται και μία σχετική επιρροή από τον μεσο-Πλατωνικό Αλβίνο.

Συγγράμματα

Ο Τερτυλλιανός έγραψε πληθώρα συγγραμμάτων τόσο στα ελληνικά όσο και στα λατινικά, με τα ελληνικά όμως να έχουν απολεσθεί. Το εύρος των συγγραμμάτων, αλλά και η ποικιλία των θεμάτων που τον απασχολούν τον συνιστούν ως το μεγαλύτερο λατίνο συγγραφέα μέχρι τα μέσα του Δ΄ αιώνα.

Τα συγγράμματά του θα παρατεθούν χρονολογικά όπως υπό τον Barnes επιχειρήθηκε, με κύριο στόχο να διαφανεί και η πνευματική πορεία και προβληματισμός του συγγραφέα.

• De spectaculis (Περί θεαμάτων) [196-197]: Σκοπός του έργου είναι η απαγόρευση προς τους χριστιανούς να παρακολουθούν θεάματα
• De idololatria (Περί ειδωλολατρίας) [196-197]: Πραγματεία που τονίζει την αποφυγή θυσιών στα είδωλα, αλλά και υπηρεσιών προς το κράτος και στρατό.
• De cultu flaminarum II (Περί στολισμού των γυναικών) [196-197]: Συνετάχθη με σκοπό να καταδικάσει το στολισμό των γυναικών.
• Ad nationes (Προς τα έθνη) [197]: Απολογητικό σύγγραμμα με σκοπό να απαντήσει στις εξ εθνικών κατηγορίες
• Adversus Judaeos (Κατά Ιουδαίων) [197]: Σύγγραμμα που έχει ως σκοπό να καταδείξει ότι ο νόμος της ΠΔ διαρκούσε μέχρι την έλευση του Χριστού.
• Ad martyras (Προς μάρτυρας) [197]: Έργο με στόχο να ενθαρρύνει τους μάρτυρες της πίστεως.
• Apologeticum (Απολογητικός) [197-198]: Αποτελεί από τα σπουδαιότερα έργα. Είναι απολογητικής φύσεως και κατ ουσίαν επαναλαμβάνει τα επιχειρήματα των απολογητών του β΄ αιώνος. Το έργο αυτό διακρίνεται από δικανικό και λαϊκόφιλοσοφικό πνεύμα
• De tistomonio animae (Περί μαρτυρίας ψυχής) [198]: Αναπτύσσει την ιδέα ότι η ψυχή είναι από τη φύση της χριστιανική και ομιλεί για την ενότητα του Θεού.
• De baptismo (Περί βαπτίσματος) [198-203]: Πραγματεία περί του βαπτίσματος και της απαραίτητης τέλεσής του.
• De oratione (Περί προσευχής) [198-203]: Ερμηνεύει την Κυριακή προσευχή και πραγματοποιεί γενικότερες υποδείξεις περί προσευχής.
• De poenitentia (Περί μετανοίας) [198-203]: Έργο που υποστηρίζει ότι η μετάνοια είναι μία και προ του βαπτίσματος. Η εκκλησία θα μπορούσε να δεχτεί και μία δεύτερη μετά, εφόσον προηγηθεί δημόσια εξομολόγηση.
• De patientia (Περί υπομονής) [198-203]: Εκθειάζει την αρετή της υπομονής.
• Ad uxorem (Προς την σύζυγον) [198-203]: Σύγγραμμα προς τη γυναίκα του ώστε να μείνει χήρα μετά το θάνατό του ή κατελάχιστον να παντρευτεί χριστιανό.
• De praescriptione haereticum (Περί ενστάσεως κατά των αιρετικών) [203]:
• Scorpiace (Σκορπιακόν) [203-204]: Σύγγραμμα το οποίο τονίζει της αξία του μαρτυρίου που απέρριπταν οι γνωστικοί.
• Adversus Hermogenum (Καρά Ερμογένους) [204-205]: Καταφέρεται ενάντια στο επιχείρημα του Ερμογένη, που αρνιόταν τη δημιουργία.
• De pallio (Περί Τρίβωνος) [205]: Μικρό σαρκαστικό έργο κατά των κατηγόρων του, διότι φορούσε φιλοσοφικό τρίβωνα και όχι ρωμαϊκή τήβεννο.
• De cultu feminarum I (Περί στολισμού των γυναικών) [205-206]: Απορρίπτει το στολισμό της γυναίκας ως δαιμονική ενέργεια.
• De carne Christi (Περί της σαρκός του Χριστού) [206]: Αναιρεί τη δοκητική πλάνη περί φαινομενικού σώματος του Χριστού.
• Adversus Valentianos (Κατά βαλεντινιανών) [206-207]: Διακωμωδεί το γνωστικό Βαλεντίνο και τους οπαδούς του, τους περιφορνεί και τους σαρκάζει, δίχως να εισέρχεται σε συστηματική αναίρεση των απόψεών του.
• De anima (Περί ψυχής) [206-207]: Σύγγραμμα που στοχεύει να αναιρέσει τις γνωστικές αντιλήψεις περί ψυχής.
• De resurrectione mortuorum (Περί της αναστάσεως των νεκρών) [206-207]: Έργο που έχει στόχο να αποδείξει το αληθές της αναστάσεως των νεκρών.
• Adversus Marcionem (Κατά Μαρκίωνος) [207-208]: Είναι έργο που αποτελείται από 5 βιβλία και αποτελεί το εκτενέστερο έργο του. Υποστηρίζεται η ταυτότητα του αγαθού και δημιουργού Θεού, η ταυτότητα του Μεσσία της ΠΔ και του Χριστού και καταπολεμεί τις γενικότερες αντιλήψεις του Μαρκίωνα.
• De corona militis (Περί στεφάνου στρατιωτών) [208]: Καταδικάζει τη στέψη των στρατιωτών και την υπηρεσία των πιστών στον στρατό.
• De exhortatione castitatis (Περί προτροπής εις αγνείαν) [208-209]: Σκοπό τους έργου να πείσει ένα χήρο φίλο του να μην παντρευτεί δεύτερη φορά, διότι θα αποτελούσε είδος πορνείας.
• De fuga in persecutione (Περί φυγής και διωγμών) [208-209]: Ως μοντανιστής, καταδικάζει τη φθγή των μελών της εκκλησίας σε εποχή διωγμών.
• De virginibus velandis (Περί του καλύμματος των παρθένων) [208-209]: Ηθικιστικό έργο που προσδιορίζει με ποιο τρόπο πρέπει οι γυναίκες να φορούν το κάλυμμα της κεφαλής οι άγαμες νέες, το μήκος, το πλάτος κ.α.
• Adversus Praxeam (Κατά Πραξέα) [210-211]: Ίσως το σημαντικότερο θεολογικό έργο του. Καταπολεμεί τον μοναρχιανό πατροπασχίτη Πραξέα ως υπαίτιο της καταδίκης του Μοντανού, από τον επίσκοπο Ρώμης. Επιχειρεί είδος τριαδολογίας, που είναι ιδιαίτερα αξιόπιστη.
• De monogamia (Περί μονογαμίας) [210-211]: Αυστηρά μοντανιστικό έργο που καταδικάζει το δεύτερο γάμο.
• De jejunio (Περί νηστείας) [210-211]: καταδικάζει τους πιστούς της εκκλησίας που αρνούνται τη νηστεία των μοντανιστών και υπερασπίζεται τη διδασκαλία τους.
• De pudicitia (Περί αγνείας) [210-211]: Ειρωνεύεται πλέον τη δεύτερη μετάνοια στους κόλπους της εκκλησίας και διαφαίνεται η γενικότερη μεταστροφή των αντιλήψεών τους προς το μοντανισμό.
• Ad scapulam (Προς Σκαπούλαν) [212]: Αποτελεί είδος επιστολικού φυλλαδίου, που απευθύνεται προς ανθύπατο Αφρικής Σκαπούλα, με σκοπό να τον επιτιμήσει για τους διωγμούς των χριστιανών.

Βιβλιογραφία

• Στυλιανός Παπαδόπουλος, "Πατρολογία", τ. Α΄, Αθήνα 2000.
• Κωνσταντίνος Σκουτέρης, "Ιστορία των Δογμάτων", τ. Α΄, Αθήνα 1998.
• Ανδρέας Θεοδώρου, "Ιστορία των Δογμάτων", τ. Α΄-μέρος β΄, Γρηγόρης, Αθήνα 1977
• Γεώργιος Φλορόφσκι, "Οι Βυζαντινοί και ασκητικοί πατέρες του 5ου αιώνα", Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2007.

Βλέπε επίσης

• The Tertullian Project: Τα έργα του Τερτυλλιανού σε πρωτότυπο και μεταφράσεις.

Απολογητές

Απολογητές | | Κοδράτος | Αριστείδης Αθηναίος | Αρίστων Πελλαίος | Ιουστίνος ο Μάρτυς | Αθηναγόρας ο Αθηναίος | Θεόφιλος Αντιοχείας | Τατιανός ο Σύρος | Μελίτων Σάρδεων | Επιστολή προς Διόγνητον | Ερμείου Διασυρμός των έξω φιλοσόφων (Ερμείας) | Ψευδιουστίνεια κείμενα