Νικόδημος Αγιορείτης

Νικόδημος Αγιορείτης
Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης
Γέννηση	1749, Νάξος
Κοίμηση	1809, Άγιο Όρος
Εορτασμός	14 Ιουλίου
Σημαντικές ημερομηνίες
Τίτλος	Μοναχός, Άγιος

O Νικόδημος ο Αγιορείτης (1749-1809) είναι Άγιος της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Το κατά κόσμον όνομά του ήταν Νικόλαος Καλλιβρούτσης και υπήρξε μία από τις σημαντικότερες ασκητικές και λόγιες πνευματικές μορφές της σύγχρονης Ελληνικής ιστορίας. Η συνεισφορά του υπήρξε πολύπλευρη και αφορούσε ποιμαντικό και συγγραφικό έργο, ενώ είναι και ο συγγραφέας σημαντικών θεολογικών έργων όπως του Πηδαλίου, της Φιλοκαλίας και του Ευεργετινού. Η μορφή του, μαζί με τους κολλυβάδες μοναχούς, ξεχώρισε τον 18ο αιώνα για την πατερικότητα και την προσήλωση στο πνεύμα της ορθόδοξης σκέψης όπως αυτή αποτυπώθηκε στην ανατολή και τους μεγάλους Πατέρες της εκκλησίας, ενώ εκδιώχθηκε για τις απόψεις του, που τελικά δικαιώθηκαν, περί της συχνότητας της Θείας Ευχαριστίας και άλλων σωτηριολογικών εκκλησιαστικών ζητημάτων, όπως την τέλεση των μνημοσύνων.

Ο βίος του

Γεννήθηκε στη Νάξο το 1749. Ο πατέρας του λεγόταν Αντώνιος και η μητέρα του Αναστασία και τον γαλούχησαν από μικρό με χριστιανική ανατροφή. Ακολούθησε σπουδές και αποφοίτησε αρχικά από τη σχολή του Αγίου Γεωργίου στη Νάξο, όπου είχε διδάσκαλο τον αδελφό του Κοσμά του Αιτωλού αρχιμανδρίτη Χρύσανθο. Εν συνεχεία ανεχώρησε για ανώτερες σπουδές στη Σμύρνη, όπου και σπούδασε στην Ευαγγελική σχολή της Σμύρνης, για πέντε έτη. Οι ικανότητές του διαφάνηκαν αμέσως, με αποτέλεσμα ο Ιερόθεος Δενδρινός (Σμύρνης) να τον προτείνει για διευθυντή της σχολής του. Η μόρφωσή που έλαβε στη Σμύρνη εκτός από τη θεολογική επιστήμη περιελάμβανε και άλλους τομείς, όπως Φιλοσοφία, οικονομία, ιατρική και αστρονομία. Στα ιδιαίτερα χαρίσματά του ήταν ο εξαιρετικός χειρισμός της ελληνικής και αρχαίας ελληνικής γλώσσας, η γνώση γαλλικών, ιταλικών και λατινικών καθώς και η ισχυρή μνήμη.

Το 1770, αφού αποφοίτησε από την Σχολή και εξ αιτίας του ρωσοτουρκικού πολέμου, επέστρεψε στην Νάξο, όπου για μια πενταετία περίπου εργάστηκε ως Γραμματέας της Μητροπόλεως Παροναξίας, υπό την εποπτεία και την καθοδήγηση του Μητροπολίτου Παροναξίας Ανθίμου του Γ΄ (1742-1779). Ο Νικόδημος σε αυτή την περίοδο φαίνεται πως επηρεάστηκε από την επαφή του με τους κολλυβάδες μοναχούς, οι οποίοι είχαν καταφύγει στη Νάξο αλλά και από σημαντικές προσωπικότητες, όπως είναι ο Άγιος Μακάριος Νοταράς Επίσκοπος Κορίνθου. Στο νησί της Νάξου επίσης φαίνεται να συνδέθηκε έντονα με τους Ιησουσίτες, από τους οποίους εικάζεται ότι οφείλει τη βαθιά γνώση της δυτικής θεολογίας, αλλά και της ιταλικής γλώσσας. Τελικώς το 1775 εισήχθη στην Ιερά Μονή Αγίου Διονυσίου του Αγίου Όρους και εκάρη μοναχός με το όνομα Νικόδημος. Σε αυτή την απόφαση ίσως να συνέβαλε και η μητέρα του, η οποία λίγο νωρίτερα είχε και αυτή καρεί μοναχή στη Νάξο ονομαζόμενη Αγαθή. Λίγο αργότερα θα δεχτεί πρόταση από τον Μακάριο να επεξεργαστεί τα χειρόγραφα της Φιλοκαλίας, του Ευεργετινού και του βιβλίου Περί συνεχούς μεταλήψεως, με αποτέλεσμα να αποσυρθεί ως ερημίτης στην Καψάλα για να συνεχίσει το έργο του. Αποπειράται επίσης να συναντήσει τον Παΐσιο Βελιτσκόφσκυ, αλλά μία τρικυμία τον υποχρεώνει να μείνει στη Θάσο. Από κει οδηγείται τελικά στη Σκυροπούλα, όπου μένει υποτακτικός ενός μοναχού Αρσενίου. Επιστρέφει και πάλι στο Όρος το 1784, όπου θα μείνει μέχρι το τέλος της ζωής του, μετά από πρόσκληση του Αθανασίου του Παρίου για να συνεργαστούν στην έκδοση των παλαμικών κειμένων.

Εκοιμήθη τελικά την Τετάρτη 14 Ιουλίου του 1809 και σε ηλικία 60 ετών στο κελί των Σκουρταίων, στις Καρυές του Αγίου Όρους.

Το έργο του

Το συγγραφικό έργο που επιτέλεσε ο Νικόδημος, είτε μόνος, είτε σε συνεργασία με άλλους ήταν πελώριο. Έχουν καταγραφεί 28 τίτλοι που έχουν εκδοθεί από τον ίδιο, έργα μεταγλώττισης, έκδοσης πατερικών κειμένων, μετάφρασης, διασκευής, ποιμαντικής κωδικοποίησης κανόνων, πρωτότυπα έργα πνευματικής οικοδομής, αγιολογικά. Ο Podkalsky, παρατηρεί πως το έργο του Νικοδήμου δεν είναι πρωτότυπο και πως αποτελεί συμπιλήματα και συνθέσεις άλλων θεολογικών έργων, αλλά κάτι τέτοιο μάλλον δεν είναι σωστό, καθώς μέσω των σπουδαίων υπομνηματισμών των λειτουργικών κειμένων της Εκκλησίας, όπως το Εορτοδρόμιο, η Νέα Κλίμαξ, ο Κήπος Χαρίτων, αναδεικνύεται η θεολογική δημιουργικότητα του Νικοδήμου. Εξ αυτού του λόγου θα μπορούσαμε να τον χαρακτηρίσουμε ως θεολόγο της εκκλησιαστικής λατρείας. Στο έργο του όμως σύμφωνα με μερικούς μελετητές μπορούμε να βρούμε και στοιχεία έντονου εκδυτικισμού, καθώς διαφαίνεται πως μετέφρασε έστω και επεξεργασμένα βιβλία ρωμαιοκαθολικών λογίων, αλλά και πως κείμενα όπως το εξομολογητάριον, το Πηδάλιον και η χρηστοήθεια, απηχούν περισσότερο δικανικές αντιλήψεις, παρά την πατερική νοηματοδότηση της σωτηρίας, με βάση τη μετοχή του ανθρώπου στις σωστικές ενέργειες του Τριαδικού Θεού.

Ο Νικόδημος επίσης αναδείχθηκε μέγιστος θεωρητικός του κινήματος των Κολυββάδων μοναχών, που απηχούσε σε πολλά σημεία τις αντιλήψεις των ησυχαστών του 14ου αιώνα. Άμεσος στόχος του κατέστη η δυναμική απόκρουση των αιρέσεων και των κακοδοξιών των ημερών του. Ένεκα της εμμονής του στις παραδόσεις και στο Πνεύμα των Ιερών κανόνων της Εκκλησίας, υπέστη ταπεινώσεις και διωγμούς, διότι απέρριπτε τις λατινογενείς προσμίξεις στην λειτουργική ζωή της εκκλησίας. Επίσης ήταν σφοδρός πολέμιος της εκκοσμίκευσης της εκκλησίας και της αλλοίωσης της ορθόδοξης ασκητικής παράδοσης, που κέντρα στην εποχή του προωθούσαν στα πρότυπα της λατινικής μοναχικής παράδοσης των αντιησυχαστών. Ο Άγιος Νικόδημος ως σημαίνουσα προσωπικότητα της εποχής διατηρούσε αλληλογραφία με πολλούς λογίους και ιδιαιτέρως με τον Οικουμενικό Πατριάρχη και εθνομάρτυρα Γρηγόριο Ε' και τον Όσιο Αθανάσιο τον Πάριο.

Αγιότητα και Εορτή

• Η Ορθόδοξη Εκκλησία από το 1955 τον κατέταξε στο Αγιολόγιό της.
• Η μνήμη του Αγίου Νικοδήμου εορτάζεται στις 14 Ιουλίου.

Εργογραφία

Ακτημοσύνη, παρθενία και υπακοή είναι τα στοιχεία που κυρίως πραγματεύεται στη βιβλιογραφία του, ενώ στο σύνολό του το έργο του, αποτελεί όψιμη επιβίωση της ασκητικής και μυστικής παράδοσης του Βυζαντίου, με σαφείς ευσεβιστικές αποκλίσεις. Κυριότερα έργα είναι ο Αόρατος Πόλεμος, τα Πνευματικά Γυμνάσματα, το Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, ο Κήπος Χαρίτων‚ το Νέον Μαρτυρολόγιον, το Εορτοδρόμιον, ο Συναξαριστής, η Ερμηνεία των επιστολών του Παύλου κ.α. Επίσης συνέγραψε το πηδάλιον, ενώ θεωρείται ένας απο το κορυφαίους εκκλησιαστικούς συναξαριστές.

• "Φιλοκαλία των ιερών νηπτικών" 1782
• "Περί της συνεχούς μεταλήψεως των αχράντων του Χριστού Μυστηρίων" 1794
• "Ευεργετινός" 1794
• "Εξομολογητάριον" 1794
• "Βιβλίον καλούμενον Αόρατος Πόλεμος" 1796
• "Νέον Μαρτυρολόγιον" 1799
• "Πηδάλιον" 1800
• "Συμβουλευτικόν εγχειρίδιον περί φυλακής των πέντε αισθήσεων" 1801
• "Νέον Εκλόγιον" 1803
• "Ερμηνεία εις τας Επιστολάς" 1804
• "Εορτοδρόμιον" 1804
• "Βίβλος Βαρσανοουφίου και Ιωάννου" 1805

Σύνδεσμοι

• Έργα του Αγίου Νικοδήμου online

Πηγές

• Εγκυκλοπαίδεια "Δομή Gold", λήμμα "Νικόδημος Αγιορείτης"
• Χρήστος Γιανναράς, "Ορθοδοξία και Δύση και στη νεώτερη Ελλάδα", Δόμος, Αθήνα 1994.