Τεσσαρακοστή

Από OrthodoxWiki
Αναθεώρηση ως προς 19:21, 11 Μαρτίου 2019 από τον Sîmbotin (Συζήτηση | Συνεισφορά) (ro)
(διαφορά) ← Παλαιότερη αναθεώρηση | Τελευταία αναθεώρηση (διαφορά) | Νεότερη αναθεώρηση → (διαφορά)
Μετάβαση σε: πλοήγηση, αναζήτηση

Τεσσαρακοστή ή απλά Σαρακοστή, ονομάζεται στην Ορθόδοξη Εκκλησία η περίοδος νηστείας διάρκειας σαράντα ημερών. Αν και υπάρχει αντίστοιχη περίοδος νηστείας πριν από τα Χριστούγεννα η οποία ονομάζεται Μικρή Τεσσαρακοστή[1] ή Σαρανταήμερο[2], με τον όρο Τεσσαρακοστή αναφερόμαστε κυρίως στην νηστεία της περίοδου πριν το Πάσχα που είναι αρχαιότερη και αυστηρότερη και ονομάζεται Μεγάλη Τεσσαρακοστή ή και Αγία Τεσσαρακοστή[3].

Σύμφωνα με τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο, η περίοδος αυτή περιελάμβανε και την Μεγάλη εβδομάδα:

"Ιδού προς το τέλος εφθάσαμεν λοιπόν της Αγίας Τεσσαρακοστής, και της νηστείας διανήσαμε τον πλουν...επειδή εις την μεγάλην ταύτην εβδομάδα εφθάσαμεν τη του Θεού χάριτι"[4].

Αυτό επαναλαμβάνει και ο άγιος Νεκτάριος Αιγίνης:

"ο χρόνος της κατηχήσεως επερατούτο κατά την Μεγάλην Εβδομάδα της Μεγάλης τεσσαρακοστής"[5].

Σύμφωνα με τον Βλ. Φειδά, υπήρξε μια ποικιλία τάσεων για την πασχάλια νηστεία στην αρχαία εκκλησία η οποία "οφειλόταν αφ' ενός μεν στην ποικιλία των τοπικών παραδόσεων, αφ' ετέρου δε στην τάση επεκτάσεως της νηστείας προς μίμησιν της πολιτείας του Κυρίου"[6]. Aπό τις τάσεις αυτές προέκυψε κατά τo τέλος του 3ου αιώνα η προπασχάλια νηστεία της Μ. Τεσσαρακοστής[7] η οποία μαρτυρείται για πρώτη φορά με την ονομασία Τεσσαρακοστή, στις αρχές του 4ου αιώνα στον 5ο κανόνα της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου όπου αναφέρεται:

"Αι δε σύνοδοι γινέσθωσαν, μία μεν προ της Τεσσαρακοστής, ίνα πάσης μικροψυχίας αναιρουμένης, το δώρον καθαρόν προσφέρηται τω Θεώ δευτέρα δε..."[8]

δηλ.

"Οι σύνοδοι να γίνονται μία πριν από τη σαρακοστή, για να προσφέρεται στο Θεό καθαρό το δώρο, αφού εκλείψει κάθε μικροψυχία και η δεύτερη..."[9].

Παρόμοιες αναφορές κάνει και ο ιστορικός Σωκράτης (380-440) ο οποίος μαρτυρεί διχογνωμία για τη διάρκεια της νηστείας:

"Οι δε εν Ιλλυριοίς και όλη τη Ελλάδι, και οι εν Αλεξανδρεία, προ εβδομάδων εξ την προ του Πάσχα νηστείαν νηστεύουσι, Τεσσαρακοστήν αυτήν ονομάζοντες. Άλλοι δε παρά τούτους, οι προ επτά της εορτής εβδομάδων της νηστείας αρχόμενοι, και τρεις μόνας πενθημέρους εκ διαλειμμάτων νηστεύοντες, ουδέν ήττον και αυτοί Τεσσαρακοστήν τον χρόνον τούτον καλούσι. Και θαυμάσαι μοι έπεισι, πως ούτοι περί τον αριθμόν των ημερών διαφωνούντες Τεσσαρακοστήν αυτήν ονομάζουσι"[10].

Ο τελικός χρόνος έναρξης-λήξης της νηστείας ορίστηκε κατά τον 5ο αιώνα[11].

H νηστεία αυτή έχει θεσπιστεί κατά μίμηση της νηστείας του Χριστού στην έρημο[12] όπως και ο αριθμός των σαράντα ημερών σχετίζεται με την χρονική διάρκεια της νηστείας εκείνης (Ματθ. 4,2). Η διάρκεια της νηστείας εκτείνεται από την Καθαρή Δευτέρα ως το Σάββατο του Λαζάρου, μετά το οποίο αρχίζει η Μεγάλη εβδομάδα. Κατά τη νηστεία εντέλλεται η αποχή από κρέας, ψάρι, αυγό και γαλακτοκομικά, εκτός από την Κυριακή των Βαΐων όπου επιτρέπεται το ψάρι, όπως και την ημέρα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, αν δε συμπέσει με τη Μ. Εβδομάδα[13].

Με την πάροδο του χρόνου, κάθε πολυήμερη περίοδος νηστείας άρχισε να ονομάζεται Τεσσαρακοστή ή Σαρακοστή (και από την ονομασία αυτή, τα επιτρεπτά προς κατανάλωση τρόφιμα ονομάστηκαν "σαρακοστιανά")[14]. Ο Αναστάσιος ο Σιναΐτης (6ος αι.) αναφέρεται σε τρεις τεσσαρακοστές όπου σε αυτές του Πάσχα (49 ημέρες μαζί με τη Μεγάλη εβδομάδα όπου νηστεύουμε σε ανάμνηση των Παθών του Χριστού[15]) και των Χριστουγέννων (40 ημέρες) εντάσσει και αυτή των Αγίων Αποστόλων[16] (από την επομένη των Αγίων Πάντων μέχρι την 28η Ιουνίου[17]). Σε αυτές θα πρέπει να προστεθεί και μία ακόμη σημαντική περίοδος νηστείας, αυτή του Δεκαπενταύγουστου (συνολικά 15 μέρες) όπου εορτάζεται η Κοίμηση της Θεοτόκου[18].

Το διάστημα μέχρι τη Μεγάλη εβδομάδα

Το διάστημα μέχρι τη Μεγάλη εβδομάδα περιλαμβάνει τις εξής εορτές[19]:

  • Η πρώτη εβδομάδα της Τεσσαρακοστής λέγεται και Καθαρή, επειδή καθαριζόμαστε εσωτερικά με την προσευχή και τη νηστεία, με την οποία στρέφουμε και το σώμα "στην υπηρεσία της ψυχής"[20]. Η πρώτη Κυριακή της Καθαρής Εβδομάδας λέγεται Κυριακή της Ορθοδοξίας όπου γιορτάζουμε το θρίαμβο της Ορθοδοξίας εναντίον των εχθρών της και την οριστική αναστήλωση των αγίων εικόνων. Η γιορτή αυτή καθιερώθηκε την εποχή της αυτοκράτειρας του Βυζαντίου Θεοδώρας, το έτος 843, όποτε και αναστηλώθηκαν οι άγιες εικόνες.
  • Η Δεύτερη Κυριακή των Νηστειών ορίσθηκε εις μνήμη του υπερασπιστή της Ορθοδοξίας αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, που έζησε τον δέκατο τέταρτο αιώνα. Η Εκκλησία προβάλλει το παράδειγμα του αγίου Γρηγορίου προς μίμηση από τους πιστούς.
  • Η Τρίτη Κυριακή των Νηστειών είναι η Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως. Η Εκκλησία προβάλλει προς προσκύνηση τον Τίμιο και ζωοποιό Σταυρό ψάλλοντας τον ύμνο "Τον Σταυρόν Σου προσκυνούμεν, Δέσποτα, και την αγίαν Σου Ανάστασιν δοξάζομεν" (όπως και στην εορτή της υψώσεως του τιμίου και ζωοποιού Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου[21]), υπενθυμίζοντας στους πιστούς ότι πλησιάζει η χαρμόσυνη ημέρα της Αναστάσεως.
  • Ακολουθεί η Τετάρτη Κυριακή των Νηστειών όπου γιορτάζουμε τη μνήμη του οσίου Ιωάννου (6ος-7ος αι.), του συγγραφέα του περίφημου βιβλίου της Κλίμακος, ένα βιβλίο με πνευματικές διδαχές που γράφτηκε ώστε "ωσάν κάποια κλίμαξ [σκάλα] που θα φθάνη τις πύλες του ουρανού...θα ανεβάζη εκεί σώους και αβλαβείς όσους θέλουν"[22].
  • Κάθε Παρασκευή, από την πρώτη εβδομάδα της Μ. Τεσσαρακοστής ψάλλεται ο Ακάθιστος Ύμνος ή αλλιώς, οι Χαιρετισμοί, μια καθιερωμένη ονομασία για την ακολουθία του Ακάθιστου ύμνου, η οποία προήλθε από τα αλλεπάλληλα "Χαίρε" που περιλαμβάνει[25]. Στο σύνολό του, ο Ακάθιστος ύμνος περιλαμβάνει 24 οίκους (λειτουργικά άσματα που συνήθως ακολουθούν αλφαβητική ακροστιχίδα[26]) οι οποίοι ψάλλονται τμηματικά σε διάρκεια 5 εβδομάδων ως εξής: καταρχάς 4 ακολουθίες, από 6 οίκους την κάθε φορά, κι έπειτα άλλη μία ακολουθία όπου ψάλλεται ολόκληρος ο Ακάθιστος, και με τους 24 οίκους[27].
  • Το Σάββατο της Έκτης Εβδομάδας της Μ. Τεσσαρακοστής τελείται η μνήμη της αναστάσεως του φίλου του Χρίστου Λαζάρου, τον οποίο ο Κύριος ήγειρεν εκ νεκρών λέγοντας δεύρο έξω (Ιωάν. 11,43).
  • Την επομένη, Έκτη Κυριακή της Μ. Τεσσαρακοστής, γιορτάζεται η Κυριακή των Βαΐων, προς ανάμνηση της θριαμβευτικής εισόδου του Ιησού στα Ιεροσόλυμα.

Υποσημειώσεις

  1. Μαλαβάκης Νίκος, Βυζαντινολόγιο-Λεξικό Εκκλησιαστικών και Θρησκευτικών όρων, Αστήρ, Αθήνα 1999, σελ. 137.
  2. "Τεσσαρακοστή", εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, τόμ. 57, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 2004-2005 [CD-ROM].
  3. "Τεσσαρακοστή", ΘΗΕ, τόμ. 11, εκδ. Μαρτίνος Αθ., Αθήνα 1967, στ. 729.
  4. Ομιλία λ΄ στη Γένεση, PG 53,273.
  5. Αγίου Νεκταρίου, Ορθόδοξος Ιερά Κατήχησις, 4η έκδ., εκδ. Βασ. Ρηγόπουλου, Θεσσαλονίκη 2001 (c1899), σελ. 236.
  6. Φειδάς Ιω. Βλάσιος, Εκκλησιαστική Ιστορία - Απ' αρχής μέχρι την Εικονομαχία, τόμ. Α', 3η έκδ., Αθήνα 2002, σελ. 274.
  7. Φειδάς, Εκκλησιαστική Ιστορία..., ό.π.
  8. Νικοδήμου Αγιορείτου, Πηδάλιον (ακριβής ανατύπωσις της γ' εκδόσεως του 1864), εκδ. Βασ. Ρηγόπουλου, Θεσσαλονίκη 2003, σελ. 128.
  9. Μετφρ. από: Πρόδρομος Ι. Ακανθόπουλος, Κώδικας Ιερών Κανόνων (Κείμενο - Ερμηνεία - Σχόλια)', έκδ. Γ΄, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 53-55.
  10. PG 67,633Α.
  11. ΘHE, τόμ. 11 (1967), στ. 729.
  12. Γεωργιάδης Βαρθολομαίος (Αρχιεπισκ. Κορινθίας), Επιτομή Λειτουργικής, εκδ. 4η, εκδ. Βασ. Ρηγόπουλου, 1995 (c1909), σελ. 71.
  13. Παπαδόπουλος Αντώνιος, Αγιολογία, τόμ. Ι - Θέματα γενικά, ειδικά και εορτολογίου, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1996, sel. 83.
  14. ΘΗΕ, τόμ. 11 (1967), στ. 730.
  15. ΘHE, τόμ. 9 (1966), στ. 449.
  16. Γ. Ράλλη - Μ. Ποτλή, Σύνταγμα των θείων και Ιερών κανόνων, τόμ. Δ΄, Αθήνησιν 1854, σελ. 580.
  17. Στύλιος Κ. Ευθύμιος Επίσκοπος, Μικρό Χριστιανικό Λεξικό, 2η έκδ., Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1998, σελ. 141.
  18. ΘHE, τόμ. 9 (1966), στ. 449.
  19. Εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά, βλ. Παπαδόπουλος Αντώνιος, Αγιολογία, τόμ. Ι - Θέματα γενικά, ειδικά και εορτολογίου, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1996, σελ. 83-84.
  20. Φλορόφσκυ Γεώργιος, Οι Ανατολικοί Πατέρες του Τέταρτου αιώνα (μτφρ. Παναγιώτου Κ. Πάλλη), Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 304.
  21. Μέγας και Ιερός Συνέκδημος Ορθοδόξου Χριστιανού, έκδ. ΙΓ', Παπαδημητρίου, Αθήνα 2001, σελ. 500.
  22. Αγ. Ιωάννου Σιναΐτου, Κλίμαξ (μτφρ. Αρχιμ. Ιγνατίου), 8η έκδ., Ι.Μ. Παρακλήτου, Ωρωπός Αττικής 1995, σελ. 24.
  23. Βλ. Μέγας και Ιερός Συνέκδημος Ορθοδόξου Χριστιανού, ό.π., σελ. 875-901
  24. ΘΗΕ, τόμ. 2 (1963), στ. 689.
  25. "Ακάθιστος", ΘΗΕ, τόμ. 1 (1962), στ. 1164.
  26. Βεργωτής Γεώργιος, Λεξικόν Λειτουργικών και Τελετουργικών Όρων, 3η έκδ. βελτιωμένη και επαυξημένη, Θεσσαλονίκη 1995, σελ. 163.
  27. "Ακάθιστος", ΘΗΕ, ό.π.

Βιβλιογραφία

  • "Τεσσαρακοστή", e-δομή (ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ), εκδόσεις Δομή Α.Ε., Αθήνα 2003-2004 [DVD-ROM].
  • "Τεσσαρακοστή", Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια (ΘΗΕ), τόμ. 11, εκδ. Μαρτίνος Αθ., Αθήνα 1967, στ. 728-730.
  • "Τεσσαρακοστή", Βεργωτής Γεώργιος, Λεξικόν Λειτουργικών και Τελετουργικών Όρων, 3η έκδ. βελτιωμένη και επαυξημένη, Θεσσαλονίκη 1995, σελ. 211.
  • "Τεσσαρακοστή", Μαλαβάκης Νίκος, Βυζαντινολόγιο-Λεξικό Εκκλησιαστικών και Θρησκευτικών όρων, Αστήρ, Αθήνα 1999, σελ. 137.
  • "Τεσσαρακοστή", εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, τόμ. 57, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 2004-2005 [CD-ROM].
  • Γεωργιάδης Βαρθολομαίος (Αρχιεπισκ. Κορινθίας), Επιτομή Λειτουργικής, εκδ. 4η, εκδ. Βασ. Ρηγόπουλου, 1995 (c1909), σελ. 71 κ.ε.
  • Παπαδόπουλος Αντώνιος, Αγιολογία, τόμ. Ι - Θέματα γενικά, ειδικά και εορτολογίου, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1996, σελ. 81 κ.ε.