Ιωάννειο κόμμα
Ιωάννειο κόμμα ή Κόμμα Ιωάννου (Λατ. comma Johanneum) ονομάζεται η τριαδολογική προσθήκη[1] που παρεμβάλλεται στα εδάφια της επιστολής 1 Ιωάννη 5:7, 8 της Καινής Διαθήκης και αναφέρει τα εξής (σημειώνεται με έντονους χαρακτήρες):
- «5 Τίς ἐστιν ὁ νικῶν τὸν κόσμον εἰ μὴ ὁ πιστεύων ὅτι Ἰησοῦς ἐστιν ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ; 6 Οὗτός ἐστιν ὁ ἐλθὼν δι' ὕδατος καὶ αἵματος, Ἰησοῦς Χριστός· οὐκ ἐν τῷ ὕδατι μόνον, ἀλλ' ἐν τῷ ὕδατι καὶ τῷ αἵματι· καὶ τὸ Πνεῦμά ἐστι τὸ μαρτυροῦν, ὅτι τὸ Πνεῦμά ἐστιν ἡ ἀλήθεια. 7 Ὃτι τρεῖς εἰσιν οἱ μαρτυροῦντες [ἐν τῷ οὐρανῷ, ὁ Πατὴρ, ὁ Λόγος καὶ τὸ ἅγιον Πνεῦμα, καὶ οὗτοι οἱ τρεῖς ἕν εἰσι. 8 καὶ τρεῖς εἰσιν οἱ μαρτυροῦντες ἐν τῇ γῇ], τὸ Πνεῦμα καὶ τὸ ὕδωρ καὶ τὸ αἷμα, καὶ οἱ τρεῖς εἰς τὸ ἕν εἰσιν. 9 Εἰ τὴν μαρτυρίαν τῶν ἀνθρώπων λαμβάνομεν, ἡ μαρτυρία τοῦ Θεοῦ μείζων ἐστίν· ὅτι αὕτη ἐστὶν ἡ μαρτυρία τοῦ Θεοῦ ἣν μεμαρτύρηκε περὶ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ».
(Α' Ιωάν. 5:5-9)
Πρόκειται για μια φράση που δεν ανευρίσκεται στα αρχαιότερα ελληνικά χειρόγραφα. Υπαινιγμούς σε αυτό έχουμε "στον Τερτυλιανό (PL 2, 211C), στον Κυπριανό (De unitate Ecclesiae VI, P.L. 4, 519B), και σε Λατίνους, όπως ο επίσκοπος Αβήγης Πρισκιλλιανός και ο Βιγίλιος Taspensis. Αυτό το χωρίο περιλαμβάνεται στη Βουλγάτα και απαντά σε Έλληνες εκκλησιαστικούς συγγραφείς μετά τον 11° αι. και σε τέσσερα ελληνικά χειρόγραφα του 15ου και 16ου αι. Στις έντυπες εκδόσεις του ελληνικού κειμένου τη φράση έβαλε μεταφρασμένη ο πρώτος εκδότης της ελληνικής Βίβλου, καρδινάλιος Ximenes de Cisneros 1514"[2].
Όπως αναφέρει ο καθ. Ιωάννης Καραβιδόπουλος: «Η προσθήκη αυτή δεν υπάρχει σε κανένα ελληνικό χειρόγραφο και δεν μνημονεύεται από τους έλληνες πατέρες, παρά τις τριαδολογικές έριδες που θα καθιστούσαν αναγκαία την αναφορά σ' ένα τόσο σημαντικό χωρίο, αν αυτό υπήρχε πράγματι στο κείμενο. Την περιέχουν 4 μεταγενέστερα ελληνικά μικρογράμματα χειρόγραφα (ένα του 12ου αι., ένα του 15ου και δύο του 16ου αι.) κατ' επίδραση των λατινικών, στα οποία είχε νωρίτερα εισχωρήσει. Στα χειρόγραφα της Vulgata μαρτυρείται από τον 9ο αι. και ύστερα, ενώ ακόμη νωρίτερα μαρτυρείται στη Vetus Latina σε χειρόγραφα της Ισπανίας. Η αρχαιότερη μνεία της προσθήκης αυτής βρίσκεται στον αιρετικό Πρισκιλλιανό (+385) και ίσως ήδη στον Τερτυλλιανό στη Β. Αφρική. Έτσι πιθανή πατρίδα της προσθήκης θεωρείται η Β. Αφρική, από όπου διαδόθηκε κατόπιν στην Ισπανία και εισχώρησε στη Vulgata. [...] Σήμερα δεν γίνεται δεκτή από κανένα κριτικό του κειμένου η γνησιότητα της προσθήκης». [3]
Στο κείμενο της Καινής Διαθήκης του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης του 1904, που αποτελεί το επίσημο κείμενο της Κ.Δ. που χρησιμοποιεί η Ορθόδοξη Εκκλησία, το Κόμμα Ιωάννου είναι τυπωμένο με πλάγια και μικρότερου μεγέθους γράμματα. Η παρουσία του "κόμματος" στην νεώτερη Ορθόδοξη ερμηνευτική παράδοση οφείλεται στο γεγονός ότι "μαρτυρεί την πίστιν της Εκκλησίας"[4] αφού όπως διδάσκει «η ορθόδοξος Δογματική, η αΐδιος σχέσις των Τριών Προσώπων ή Υποστάσεων ερμηνεύεται εκ της ενότητος αυτών, εκ του ότι 'ούτοι οι τρεις εν εισίν', ως λέγει το 'κόμμα του Ιωάννου'»[5].
Στον ίδιο λόγο στηρίζει την ερμηνευτική παρουσία του χωρίου στην Ορθόδοξη Εκκλησία και ο Ν. Σωτηρόπουλος:
«Δια της, εκ των υστέρων έστω, θέσεως αυτού εις το ιερόν κείμενον το χωρίον τούτο, καίτοι αυτό μη μαρτυρούμενον, ουχ ήττον όμως μαρτυρεί σαφέστατα την πίστιν της Εκκλησίας εις το τριαδικόν άμα και ενιαίον του θεο»[6]. Υποστηρίζει μάλιστα ότι η θεολογική ιδέα του "κόμματος" ενυπάρχει στα εδάφια Ιωάννης 10:30[7]και 38[8]: «Η ιδέα άλλωστε η εκφραζόμενη εν 'τω κομμάτι του Ιωάννου' εκφράζεται και εν αδιαμφισβητήτω χωρίω της Καινής Διαθήκης, το Ιωάν. 10:30, μετά της διαφοράς, ότι εν τω χωρίω τούτω, επειδή ο λόγος ήτο μόνον περί Πατρός και Υιού, εκφράζεται η ενότης των δύο μόνον προσώπων: 'Εγώ και ο Πατήρ εν εσμέν'. Η ενταύθα τονιζομένη ενότης, ως η συνάφεια του χωρίου δεικνύει, είνε ουσιαστική και όχι ηθική. Η ηθική ενότης (ενότης θελήσεως) εξυπακούεται βεβαίως, αλλ' ως φυσική συνέπεια της ουσιαστικής ενότητος (ενότητος φύσεως). Κατά ταύτα εκ της απορρίψεως 'του κόμματος του Ιωάννου' οι αντιτριαδίται ουδέν καρπούνται και οι εις την Τριάδα πιστεύοντες ουδέν ζημιούνται. Το Ιωάν. 10:30 μένει ακλόνητον. Επίσης ακλόνητον μένει το Ιωάν. 14:8-11. Η εν αλλήλοις ενοίκησις και περιχώρησις των θείων προσώπων, ως θέμα πίστεως τιθεμένη εν τω χωρίω τούτω, οφείλεται εις την ταυτότητα της ουσίας αυτών Πρβλ. και Ιωάν. 10:38»[9].
Ο Ιερεμίας Φούντας γράφει σχετικά:
«Δια την ιστορίαν όμως πάλιν της ερμηνείας λέγομεν ότι υπάρχουν και έτεροι, ευάριθμοι μάλιστα και αυτοί, οίτινες δέχονται την γνησιότητα του 'κόμματος', με ευφυά, τω όντι, επιχειρήματα, όχι όμως, κατά την γνώμην μας, αναντίρρητα [...] Όσοι εν τούτοις επιθυμούν να έχουν μίαν πλήρη πληροφορίαν δια το θέμα, παραπέμπονται, δια μεν την αυθεντικότητα της περικοπής, εις τας σπουδαίας διατριβάς των Bengelius, Ernesti, Horsley, Knittel, Nolan, Hales και (υπεράνω όλων) του λίαν λογίου Burgess»[10]. Επίσης, ο Ν. Σωτηρόπουλος ισχυρίζεται ότι «καλοί έρμηνευταί ευρίσκουν σαφείς υπαινιγμούς αυτού εις τον Τερτυλλιανόν και τον Κυπριανόν»[11].
Ο Παναγιώτης Δημητρόπουλος, αν και παραδέχεται ότι «σήμερον γενικώς η κριτική αρνείται την γνησιότητα αυτού», υπεραμύνεται της ενσωμάτωσης του αμφιλεγόμενου κειμένου και παρατηρεί:
«Εν πρώτοις το κείμενον της κριτικής εκδόσεως Nestle και Aland, απηλλαγμένον του 'Κόμματος', είναι λίαν ανώμαλον συντακτικώς. Ήδη ο πολύς Ευγένιος Βούλγαρης παρετήρησεν ότι υπάρχει ασυνήθης ανωμαλία εις την σύνταξιν του στίχου 7 του ελληνικού κειμένου, ήτις άνευ της προσθήκης του 8ου στίχου αποβαίνει απαράδεκτος σολοικισμός». Και προσθέτει ως αντεπιχείρημα στους ισχυρισμούς ότι το χωρίο δεν μπορεί να προέρχεται από τον Ιωάννη: «Ο ίδιος ο Ιωάννης ποιείται λόγον περί της μαρτυρίας του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος περί του Ιησού Χριστού ως του ενανθρωπήσαντος Υιού του Θεού, ην ο ίδιος ήκουσεν ιδίοις ωσίν υπό του Ιησού Χριστού βεβαιουμένην δια των εξής: "Μαρτυρεί περί εμού ο πέμψας με Πατήρ" (Ιω. η' 18) και "ο πέμψας με Πατήρ, εκείνος μεμαρτύρηκε περί εμού" (Ιω. ε' 37). Περί δε της μαρτυρίας του Λόγου, ήτοι περί της μαρτυρίας εαυτού, λέγει επίσης: "Καν εγώ μαρτυρώ περί εμαυτού, αληθής εστίν η μαρτυρία μου, ότι οίδα πόθεν ήλθον και που υπάγω" (Ιω. η' 14) και "εγώ ειμί ο μαρτύρων περί εμαυτού" (Ιω. η' 18). Και περί της μαρτυρίας του Αγίου Πνεύματος ομιλεί ωσαύτως, λέγων "όταν έλθη ο Παράκλητος [...] το πνεύμα της αληθείας, ο παρά του Πατρός εκπορεύεται, εκείνος μαρτυρήσει περί εμού" (Ιω. ιε' 26). Είναι λοιπόν σαφές και επέκεινα πάσης αμφιβολίας βέβαιον, ότι ο Ιωάννης ομιλεί περί της μαρτυρίας των τριών προσώπων, του Πατρός, του Λόγου και του Αγίου Πνεύματος περί του Υιού του Θεού. Θα ήτο μάλιστα όλως αδιανόητον να δεχθώμεν ότι, γράφων ούτος κυρίως προς καταπολέμησαν των μη ομολογούντων "Ιησούν Χριστόν εν σαρκί εληλυθότα" (Α' Ιω. δ' 3), επεκαλέσθη προς απόδειξιν της πραγματικής εν σαρκί ελεύσεως του Ιησού Χριστού την ατελή μαρτυρίαν των τριών εν τη γη μαρτύρων και παρέλιπε να επικαλεσθή την ουράνιον μαρτυρίαν του Πατρός, του Λόγου και του Αγίου Πνεύματος»[12].
Υποσημειώσεις
- ↑ Καραβιδόπουλος Δ. Ιωάννης, Εισαγωγή Στην Καινή Διαθήκη, 3η έκδ., Εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2007, σελ. 351.
- ↑ Δεσπότης Σ. Σωτήριος, Ο Κώδικας των Ευαγγελίων, Άθως, Αθήνα 2007, σελ. 330-331, υποσημ. #22.
- ↑ Ιωάννης Καραβιδόπουλος, Εισαγωγή Στην Καινή Διαθήκη, 3η έκδ., Εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2007, σελ. 350, 351.
- ↑ Φούντας Ιερεμίας (Αρχιμ.), 'Η περί Προϋπάρξεως του Ιησού Χριστού Διδασκαλία της Αγίας Γραφής κατά τον Ιερόν Χρυσόστομον', Αθήνα 2002, σελ. 127
- ↑ ό.π., σελ. 129
- ↑ Σωτηρόπουλος Νικόλαος, 'Ο Ιησούς Γιαχβέ', 2η έκδ., εκδ. 'Ο Σταυρός', Αθήνα 1988, σελ. 34. Βλέπε επίσης του ιδίου Ερμηνεία δυσκόλων χωρίων της Γραφής, τόμ. Γ', σελ. 527-538.
- ↑ "εγώ καί ο πατήρ έν εσμεν"
- ↑ "εν εμοί ο πατήρ καγώ εν τώ πατρί"
- ↑ ό.π., σελ. 34.
- ↑ Φούντας Ιερεμίας, ό.π., σελ. 127, 128 (υποσημ. #91)
- ↑ Ό.π., σελ. 33
- ↑ Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, Τόμ. 7ος, στ. 764.
