Λειτουργική

Με το όρο Λειτουργική αναφερόμαστε στο μάθημα και κλάδο της θεολογικής επιστήμης, ο οποίος αφορά κυρίως στη θεωρία της λατρείας και στη μελέτη των διαφόρων πτυχών της χριστιανικής λειτουργικής παράδοσης.

Αντικείμενο

Καθώς η έξοδος της Εκκλησίας από τις κατακόμβες και η επικράτηση του χριστιανισμού στο πολιτικο-κοινωνικό πλαίσιο του ελληνορωμαϊκού κόσμου έγινε πραγματικότητα, εμφανίστηκαν νέες προοπτικές, εκτός άλλων, στον τρόπο βιώσεως του περιεχομένου της αποστολικής παραδόσεως. Οι αρχές της ανεξιθρησκείας και της θρησκευτικής ελευθερίας εμπεριείχαν την ελευθερία της λατρείας, η οποία αποκλειόταν κατά τους τρείς πρώτους αιώνες, και οι νέες αυτές συνθήκες ευνόησαν τόσο την πυκνότητα των εβδομαδιαίων ευχαριστιακών συνάξεων, όσο και τον εμπλουτισμό του σταθερού πυρήνα της θείας λειτουργίας με νέα στοιχεία.

Η μακραίωνη ιστορία και η ποικιλία των λατρευτικών πράξεων, δημιούργησε την ανάγκη εμφάνισης της Λειτουργικής, η οποία πραγματεύεται με επιστημονικές μεθόδους, όσα αφορούν στις ιεροτελεστικές πράξεις που τελούνται στην Εκκλησία, ερευνά την ιστορία της Θείας Λειτουργίας και "των στενώς μετ' αυτής συνδεομένων ακολουθιών" και μελετά την ερμηνεία τους.

Συνοπτικά, αντικείμενο της Λειτουργικής είναι:

• Η ιστορική έκθεση της γένεσης και ανάπτυξης της λειτουργίας και των υπόλοιπων μυστηρίων και ιεροτελεστικών πράξεων.

• Η έρευνα των εκκλησιαστικών κανόνων και διατάξεων που αναφέρονται στη λατρεία.

• Η εξέταση των γενικών άρχων και ιδεών, που διέπουν τη χριστιανική λατρεία.

Για όλα αυτά, η Λειτουργική πρέπει να μελετήσει τη μορφή και το περιεχόμενο των λειτουργικών κειμένων με φιλολογικές και κριτικές επιστημονικές μεθόδους. Μέσα στα αντικείμενα της Λειτουργικής, πέρα από την Ορθόδοξη λατρεία, είναι και η μελέτη της λειτουργικής παράδοσης των ετεροδόξων (Κοπτών, Λατίνων, Παλαιοκαθολικών, Αγγλικανών, Προτεσταντών), με σκοπό τη διαπίστωση τυχόν αλληλεπιδράσεων και της συμβολής της στη δημιουργία της σημερινής λειτουργικής πρακτικής.

Λειτουργική και Αρχαιολογία

Το αντικείμενο της Λειτουργικής, ευνόητο είναι, ότι σχετίζεται ως ένα βαθμό και με τη μελέτη των ευρημάτων της Βυζαντινής και γενικά Χριστιανικής αρχαιολογίας. Τα ευρήματα, είτε πρόκειται για ναούς και κατακόμβες, είτε για Άμφια, εκκλησιαστικά σκεύη και εικόνες, ως μνημεία λατρείας, συνδέονται στενά με τον κλάδο της Λειτουργικής ο οποίος τα μελετά ώστε να εξάγει χρήσιμα συμπεράσματα.

Διάρθρωση και διαίρεση

Ο κορμός της συστηματικής Λειτουργικής (Λειτουργιολογίας), είναι δυνατόν να διαιρεθεί σε τέσσερις κλάδους:

α) Τον φιλολογικό: φιλολογία και παπυρολογία των λειτουργικών κειμένων, ερμηνευτική εργασία και ανάλυση αυτών.

β) Την ιστορία και αρχαιολογία της λειτουργίας και των εκκλησιαστικών ακολουθιών, όπως και των αντικειμένων, βιβλίων ή εικόνων που χρησιμοποιούνται σε αυτές.

γ) Την Θεολογία και θεωρία της χριστιανικής λατρείας με στοιχεία της Ψυχολογίας και Φιλοσοφίας της λατρείας.

δ) Τον Πρακτικό κλάδο: Τελετουργική και ποιμαίνουσα Λειτουργική, που αποβλέπει στην πνευματική οικοδομή των πιστών.

Πηγές-Ιστορία

Για το διάστημα που οι τελετουργικές πράξεις ήταν λιγότερες και απλούστερες, και λόγω της απαγόρευσής της χριστιανικής λατρείας, δεν υπήρχε ανάγκη ώστε να μελετηθούν και να εξηγηθούν και αυτό να οδηγήσει στην ανάπτυξη λειτουργικής βιβλιογραφίας. Σε αυτό βοήθησε και ο εμπαιγμός της λατρείας εκ μέρους των ειδωλολατρών. Ο Ιουστίνος, κατά τον 2ο αι. περιγράφει λειτουργικές πράξεις, αλλά μόνο με απολογητικό σκοπό.

Από τον 4ο αιώνα όμως, εμφανίζονται οι πρώτες συστηματικές περιγραφές και ερμηνείες επάνω στη Θεία Λειτουργία, την τελετή του Βαπτίσματος και του Χρίσματος, από τον Αμβρόσιο και τον Κύριλλο Ιεροσολύμων. Σε αυτές προστίθενται και οι ερμηνευτικές ομιλίες του Χρυσοστόμου σχετικά με την Θεία Λειτουργία.

Στις αρχές του 6ου αιώνα, το σύγγραμμα "Περί εκκλησιαστικής Ιεραρχίας" του ψευδο-Διονυσίου του Αρεοπαγίτη, αποτελεί μια πραγματεία περί μυστηρίων και μια συστηματική έκθεση και περιγραφή του συνόλου της λειτουργίας. Εκτός άλλων, ο συγγραφέας περιγράφει το βάπτισμα, την ευχαριστία, το μύρο, τη χειροτονία, τη μοναστική ομολογία, την κηδεία.

Στην Ανατολή, κατά τους μέσους και νεώτερους χρόνους, μερικές ακόμη ερμηνείες της Θείας Λειτουργίας προστέθηκαν στις υπάρχουσες, οι σημαντικότερες από τις οποίες είναι:

• Μαξίμου Ομολογητού, (+ 662), "Μυσταγωγία", PG 91,657.

• Γερμανού Κων/λεως (+ 733), "Ιστορία εκκλησιαστική και μυστική θεωρία", PG 98,384-453.

• Θεοδώρου επισκόπου Ανδίδων (ΙΑ΄ αιώνας), "Προθεωρία κεφαλαιώδης περί των εν τη θεία λειτουργία γινομένων συμβόλων και μυστηρίων", PG 140,417-468.

• Σωφρονίου Ιεροσολύμων (ΙΒ΄ αιώνας), "Λόγος περιέχων την εκκλησιαστικήν ιστορίαν και λεπτομερή αφήγησιν πάντων των εν τη θ. ιερουργία τελουμένων", PG 87,3981-4001.

• Νικολάου Καβάσιλα, (+ 1395), "Ερμηνεία της θ. λειτουργίας", PG 150,368-492.

• Συμεών Θεσσαλονίκης (+ 1429), "Άπαντα", PG 155,33-749.

Στον ελλαδικό χώρο, οι λειτουργικές μελέτες αναπτύχθηκαν ιδιαίτερα από τον 19ο αιώνα και εξής, από θεολόγους επιστήμονες. Ανάμεσα στα σημαντικότερα λειτουργικά έργα βρίσκονται αυτά του Π. Ρομπότη (1869), η "Λειτουργική" του Φ. Παπαδόπουλου (1894), το ογκώδες σύγγραμμα του Κ. Καλλινίκου "Ο χριστιανικός ναός και τα τελούμενα εν αυτώ" (1921) το οποίο ανατυπώνεται μέχρι και σήμερα, του μητροπολίτη Αμβροσίου Σταυρινού "Αρχαιόταται και σύγχρονοι λειτουργίαι" (1921), του Π. Τρεμπέλα ("Αι τρεις λειτουργίαι" - 1935, "Μικρόν Ευχολόγιον" - 1950, "Λειτουργικοί τύποι της Αιγύπτου και της Ανατολής" - 1961, "Αρχαί και χαρακτήρ της χριστιανικής λατρείας" - 1962), του μητροπολίτη Κερκύρας Μεθοδίου Κοντοστάνου, "Τελετουργική" (1958), του Μ. Σιώτου "Θεία Ευχαριστία" (1957), του Ε. Θεοδώρου, "Η μορφωτική αξία του Ισχύοντος Τριωδίου" (1958), του Δημ. Μωραΐτη ("Εισαγωγή εις τη Λειτουργικήν και τας λειτουργικάς σπουδάς" - 1930, "Η λειτουργία των προηγιασμένων" - 1955, "Είσαγωγή εις την επιστήμην της χριστιανικής λατρείας" - 1960, "Ιστορία της χριστιανικής λατρείας" - 1964).

Νεότερα έργα είναι αυτά των Μιχ. Παπαδόπουλου "Λειτουργική της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας τα τελούμενα εντός ναού" (1992), του Αλ. Κορακίδη "Η Ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας" (2005), του Γ. Φίλια ("Μελέτες ιστορίας και θεολογίας της ορθοδόξου λατρείας" -2002, "Παράδοση και εξέλιξη στη λατρεία της εκκλησίας" - 2006, "Λειτουργική" Α' - 2006) κ.ά.