Βαλεντίνος

Ο Βαλεντίνος (ή Ουαλεντίνος) ήταν Αιγύπτιος γνωστικός του 2ου μ.Χ. αιώνα και ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους του χριστιανίζοντος Γνωστικισμού, ιδρυτής του συστήματος του Βαλεντινιανισμού.

Γεννήθηκε στην Αίγυπτο περίπου το 100 μ.Χ. και μορφώθηκε επί Αδριανού (117-138) στην Αλεξάνδρεια, όπου δίδαξε το σύστημα του, και ταξίδεψε στη Ρώμη (135), στην Εκκλησία της οποίας προσπάθησε να σταδιοδρομήσει χωρίς επιτυχία. Εκεί τελικά δημιούργησε δική του εκκλησία και σχολή, στην οποία δίδαξε μέχρι την εποχή του Ανίκητου (154-165) και κατόπιν επισκέφθηκε την Κύπρο όπου αφού συνέστησε ισχυρή ομάδα μαθητών, πέθανε.

Χάρη στα διανοητικά του χαρίσματα, και στη γνώση της ελληνικής φιλοσοφίας, από την οποία επηρεάσθηκε, χρησιμοποίησε την Καινή Διαθήκη και δίδαξε με τρόπο τέτοιο, ώστε να δημιουργήσει στους κόλπους της Εκκλησίας μία σημαντική κρίση, στην έξοδο από την οποία βοήθησε πολύ ο Ειρηναίος, στον οποίο οφείλεται η πρώτη περιγραφή και προσπάθεια αναίρεσης του συστήματος του Βαλεντίνου.

Οι γνώσεις που υπάρχουν σήμερα για τον ίδιο και τη γνωστική του σχολή, αντλούνται κυρίως από δύο εκκλησιαστικούς συγγραφείς:

• Τον Ειρηναίο που αποτελεί και την πιο αρχαία πηγή (περίπου το 180 μ.Χ.) και παρουσιάζει μια σχετικά λεπτομερή περιγραφή του θεολογικού συστήματος του Βαλεντινιανισμού διανθισμένη βέβαια από έντονο απολογητικό λόγο.

• Τον Κλήμη Αλεξανδρείας που γράφει περίπου το 200 μ.Χ. και παραθέτει αποσπάσματα από το έργο του Βαλεντίνου που προέρχονται από φιλοσοφικές πραγματείες, κηρύγματα με θέμα την κατάλυση του θανάτου ("απ' αρχής αθάνατοι έστε και τέκνα ζωής έστε αιωνίας και τον θάνατον ηθέλετε μερίσασθαι εις εαυτούς, ίνα δαπανήσητε αυτόν και αναλώσητε, και αποθάνη ο θάνατος εν ύμίν") και την παρουσία της αλήθειας στα παγανιστικά κείμενα, καθώς και μια ομιλία με θέμα τον Αδάμ.

Έργα

Στον Βαλεντίνο αποδίδονται διάφορα έργα (Επιστολές, Ομιλίες, Ψαλμοί κ.ά.) από τα όποια σώζονται μόνο αποσπάσματα.

Υπάρχει πάντως ένα Γνωστικό κείμενο που ανακαλύφθηκε στο Ναγκ Χαμαντί της Αιγύπτου το 1945/46 και οι περισσότεροι των ειδικών ερευνητών ταυτίζουν με το Ευαγγέλιο της Αληθείας, το οποίο, όπως αναφέρει ο Ειρηναίος ("Κατά Αιρέσ." 3.11.9) θεωρούσαν οι οπαδοί του Βαλεντίνου σαν πέμπτο Ευαγγέλιο. Θεωρείται πιθανό ότι γράφτηκε στα μέσα ή προς το τέλος του δεύτερου αιώνα, ίσως από κάποιο μέλος της σχολής του Βαλεντίνου αν όχι από τον ίδιο, όπως υποστηρίζουν αρκετοί μελετητές.

Διδασκαλία

Κατά τον Βαλεντίνο, στην αρχή προϋπήρχε ένας Αιών (που στη γλωσσά των γνωστικών είναι τα ενδιάμεσα πνευματικά όντα, που γεφυρώνουν το χάσμα μεταξύ Θεού και ανθρώπου), ο Προπάτωρ που συνυπήρχε με την Έννοια ή Σιγή αποτελώντας την πρώτη συζυγία, από την οποία προήλθε άλλη συζυγία, ο Νους και η Αλήθεια. Από αυτήν προήλθε ο Λόγος και η Ζωή και από αυτούς, ο Άνθρωπος και η Εκκλησία.

Κατ' αυτόν τον τρόπο συγκροτείται το "πλήρωμα" που αποτελείτο από τριάντα αιώνες. Ο Βαλεντίνος δε αποδεχόταν πολλές σειρές "αιώνων", αλλά μόνο μία σειρά, η οποία περιείχε ζεύγη αρσενικού-θηλυκού.

Βεβαίως ο όρος "πλήρωμα" είναι παλαιότερος του Βαλεντίνου και χρησιμοποιήθηκε από τον Γνωστικισμό με δυαρχικό περιεχόμενο όπου το "πλήρωμα του καλού" αντιτίθεται στο "πλήρωμα του κακού". Σύμφωνα με τους ερευνητές άλλωστε, ο Απόστολος Παύλος σε παρόμοιες απόψεις απαντούσε αναφέροντας για τον Ιησού ότι:

"εν αυτώ κατοικεί παν το πλήρωμα της θεότητος σωματικώς" (Κολ. 2:9)

Ο τελευταίος, τριακοστός Αιώνας στο σύστημα του Βαλεντίνου, που ήταν η Σοφία επαναστάτησε και άφησε τον σύζυγό της από επιθυμία να πλησιάσει τον Προπάτορα. Επανήλθε μεν στην τάξη, αλλά είχε γίνει ήδη η κακή αρχή, που μπορούσε να διατάραξει την τάξη του πληρώματος. Ο Προπάτορας καλείται να βοηθήσει και προστάζει το Νου να ζευγαρώσει με τη Σοφία. Από την ένωση τους γεννήθηκε ο Χριστός και το Άγιο Πνεύμα, οι δύο νέοι "Αιώνες".

Μετά την επαναφορά της τάξης, το σύνολο του πληρώματος των αιώνων, δημιούργησε το Νέο Αιώνα, τον άζυγο Ιησού Σωτήρα. Αυτός διαχώρισε τη Σοφία από τα πάθη της και δημιουργήθηκε έτσι, η Ουράνια και Επίγεια Σοφία.

Η Επίγεια Σοφία (ή Αχαμώθ) εξεβλήθη από το πλήρωμα και έδωσε τα πρώτα σπέρματα ζωής του παρόντος εμπαθούς κόσμου (που βρίσκεται σε αντίθεση με το απαθές πλήρωμα).

Από τα σπέρματα αυτά προέκυψε ο Δημιουργός θεός της Παλαιάς Διαθήκης, πλάσμα ανάμεικτο από θεία και υλική φύση. Στη συνέχεια ο Δημιουργός έπλασε τον άνθρωπο από ύλη και ψυχή, ενώ η Αχαμώθ τον προίκισε με το πνεύμα, που έχει θεία προέλευση.

Για να επανέλθουν πίσω στο πλήρωμα όλα τα ανώτερα πνευματικά στοιχεία, κατέβηκε στη Γη, απεσταλμένος του Πληρώματος, ο Ιησούς-Σωτήρας με επιπλέον σκοπό την καταστροφή του υλικού κόσμου (εκπύρωση) και την αποκατάσταση των πάντων.

Επιπλέον ήταν προορισμένος να δράσει ως Λυτρωτής του κόσμου, να αποκαλύψει στους ανθρώπους το Χριστό και να τους γλιτώσει από την καταπίεση του Δημιουργού. Την ώρα της Σταύρωσης ο Αιώνας-Χριστός εγκατέλειψε τον Ιησού με τον οποίο είχε ενωθεί κατά τη βάπτιση στον Ιορδάνη.

Καθώς κάποιοι δεν κατανόησαν το θείο μήνυμα του, δεν πήραν όλοι οι άνθρωποι μέρος στο λυτρωτικό του έργο και έτσι χωρίστηκαν σε υλικούς, που ήταν τα τέκνα του διαβόλου, σε ψυχικούς, που είχαν ελεύθερη βούληση και μπορούσαν να σωθούν ή να απολεσθούν, και στους πνευματικούς, που ήταν ανώτεροι όλων, προορισμένοι από τη φύση τους για τη σωτηρία. Αυτοί ήταν οι Γνωστικοί, οι οποίοι κατείχαν τη μυστική, θεία γνώση, και γνώριζαν τη θεία ιεραρχία.

Μαθητές

Ο Βαλεντίνος πέτυχε μεγάλη εξάπλωση της σχολής του με τη βοήθεια μάλιστα σπουδαίων μαθητών, οι οποίοι συχνά διαφοροποίησαν σε πολλά σημεία τη διδασκαλία του. Συγχρόνως όμως οι αρχαίες πηγές δεν κάνουν πάντοτε διάκριση μεταξύ των προσωπικών αντιλήψεων του Βαλεντίνου και των ιδεών των μαθητών του, οι γνωστότεροι από τους οποίους ήταν: ο Πτολεμαίος, ο Ηρακλέων, ο Φλωρίνος, ο Σεκούνδος κ.ά.

Βιβλιογραφία

• Martin, R. P., & Davids, P. H., Dictionary of the later New Testament and its developments, InterVarsity Press, 1997, λήμμα: Gnosis, Gnosticism
• Journal of the Evangelical Theological Society, Volume 24 (24:250-264), 1981
• Το Ευαγγέλιο του Ιούδα, National Geographic, Αθήνα, 2006
• Παπαδόπουλου Σ., Πατρολογία, Τόμος Α', Αθήνα, 2000
• Απόκρυφα κείμενα της Καινής Διαθήκης, Τόμος ΣΤ', Πύρινος Κόσμος, 1993
• Εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ 2003, λήμματα: Βαλεντίνος, Γνωστικισμός
• Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Larous-Britannica, λήμματα: Βαλεντίνος, Γνωστικισμός