Μεσαίωνας

Με τον όρο Μεσαίωνας προσδιορίζεται μια ιστορική περίοδος η οποία εκτείνεται από τον 5ο έως τον 15ο αιώνα, με συμβατική χρονολογία έναρξης το 476, έτος καταλύσεως του Δυτικού ρωμαϊκού κράτους και με αποδεκτή περίοδο λήξης την εμφάνιση του κινήματος της Αναγέννησης, όταν επί διακόσια και πλέον χρόνια (από τις πρώτες δεκαετίες του 14ου μέχρι τα μέσα του 16ου αι.) οι εκπρόσωποι της Ευρωπαϊκής διανόησης αντιλαμβάνονταν ότι η εποχή τους διαφοροποιούνταν ριζικά από τους αιώνες που προηγήθηκαν. Κέντρο των εξελίξεων αυτών ήταν η Ιταλία, και έτσι θα μπορούσε να ειπωθεί ότι η μεσαιωνική περίοδος έληξε με την αναγέννηση της Ρώμης, χωρίς να λησμονούμε την ακτινοβολία "του Ελληνικού Ανθρωπισμού του Βυζαντίου προς την Δύσιν", καθώς "η Βυζαντινή Αυτοκρατορία υπήρξεν επί μακρούς αιώνας μεγάλη Ιταλική δύναμις" και η επιρροή της συνεχίστηκε αμείωτη και "μετά την πτώσιν της Βυζαντινής Ιταλίας, τω 1071".

Χαρακτηριστικά στοιχεία που σημειώνουν απομάκρυνση από την εποχή της ρωμαϊκής αρχαιότητας και είσοδο επομένως στη νέα ιστορική φάση των Μέσων Χρόνων, είναι:

1. Η βαθειά κρίση και παρακμή του ρωμαϊκού κόσμου και των ρωμαϊκών πολιτιστικών αξιών σε κάθε έκφανση της ζωής (διοίκηση, οικονομία, θρησκεία, κοινωνία, παιδεία).
   
2. Η είσοδος των γερμανικών λαών στο Δυτικό ευρωπαϊκό χώρο και η ανάμειξη τους στη διαμόρφωση νέας πολιτιστικής συνθέσεως, της οποίας συστατικοί παράγοντες θα γίνουν ο παλιός ρωμαϊκός πολιτισμός, οι νέοι λαοί και η χριστιανική Εκκλησία.
   
3. Η έναρξη της επίσημης και αποφασιστικής επιδράσεως της χριστιανικής Εκκλησίας και του χριστιανικού πνεύματος και διδασκαλίας στην ιδιωτική και δημόσια ζωή των λαών της Δύσεως.
   

Τα ιστορικά γνωρίσματα που δείχνουν το τέλος της περιόδου του Μεσαίωνα, είναι.:

1. Τα αποτελέσματα από την εφεύρεση της τυπογραφίας.
   
2. Τα υπερπόντια ταξίδια.
   
3. Η πλήρης στροφή προς τα πρότυπα της κλασικής αρχαιότητας.
   
4. Η ενίσχυση του μοναρχικού θεσμού.
   
5. Η εγκατάλειψη του σχολαστικισμού των Μέσων Χρόνων.

Είναι ο Μεσαίωνας "σκοτεινός";

Είναι γνωστό ότι η Ευρώπη γνωρίζει τρεις φάσεις στην ιστορία του πολιτισμού της: την Αρχαιότητα, το Μεσαίωνα και τη Νεωτερικότητα. Η πρώτη χρονολογείται από τον 5ο π.Χ. μέχρι τον 5ο μ.Χ. αιώνα, η δεύτερη από τον 5ο μέχρι το 15ο αιώνα, και η τρίτη φάση τοποθετείται από την Αναγέννηση του 15ου αιώνα μέχρι σήμερα. Είναι επίσης γνωστό ότι η καίρια τομή του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού σημειώνεται με την Αναγέννηση, όπου για πρώτη φορά επινοείται και εφαρμόζεται η τριχοτόμηση της ιστορίας σε Αρχαιότητα-Μεσαίωνα-Νέους Χρόνους, μια καινοτομία η οποία προδίδει την αυτοσυνειδησία του αναγεννησιακού ανθρώπου, ότι δηλαδή με τον πολιτισμό του εγκαινιάζεται μια εντελώς νέα εποχή στην ιστορία της ανθρωπότητας, σε αντιδιαστολή προς τους σκοτεινούς Μέσους Αιώνες και σε απομίμηση της περίλαμπρης προχριστιανικής, κλασικής Αρχαιότητας.

Το λεξιλόγιο των ανθρώπων της Αναγέννησης με ομοφωνία, αντιδιαστέλει το κατ' αυτούς "σκότος" προς το "φως", το "νεκρό" προς το "ζωντανό", το παρηκμασμένο προς το "εγειρόμενον...το αναγεννώμενον", και σε τελευταία ανάλυση "δύο ιστοριογραφικοί όροι ίστανται ο εις έναντι του άλλου αντίπαλοι και εχθρικοί" καθώς η Αναγέννηση αντιδιαστέλλεται προς τον "Μέσον Αιώνα". Αυτό συνεχίζεται και με τον Διαφωτισμό του 18ου αιώνα ο οποίος "με κάποια δόση αυταρέσκειας" αποκαλεί τους Νέους Χρόνους ως "αιώνες των φώτων". Τελικά, ο "όρος «Μεσαίωνας» επινοήθηκε για να στιγματίσει μια χιλιετία πνευματικής καθυστέρησης και κοινωνικής αδικίας, όπως τη θεωρούσαν κάποτε οι ιστορικοί", σήμερα όμως, ακόμη και νεότεροι επιστήμονες οι οποίοι εξακολουθούν να βλέπουν στην Αναγεννηση μια διακριτή ιστορική περίοδο, "βρίσκουν τις μεσαιωνικές ιδιοτυπίες αξιέπαινες".

Εκείνο που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι το γεγονός ότι το αρνητικό περιεχόμενο του όρου Μεσαίωνας, "δεν καθορίστηκε από ιστορικούς με ιστορικά κριτήρια, μα από φιλόλογους ουμανιστές, που για κύριο κριτήριο τους είχαν την ποιότητα του γραπτού λατινικού λόγου: ο μεσαιωνικός λατινικός γραπτός λόγος ήταν «βαρβαρικός», εν σχέσει προς τον κλασσικό λατινικό λόγο. Τούτο το τόνισε ήδη ο ίδιος ο Cellarius (Κελάριος)...που είχε χαρακτηρίσει τους προηγούμενους της εποχής του αιώνες ως «σκοτάδια»". Πρόκειται για ένα φαινόμενο το οποίο "απολυτοποιώντας τα εντελώς σχετικά κριτήρια...μιας ομάδας ή μιας γενεάς", επέβαλλε "αξιολογικά κριτήρια", ενώ και η ιστορία επέλεξε πολύ συχνά "το υμνολόγιο από την καταγραφή των εμπειριών" παραβιάζοντας κατά κάποιο τρόπο τον επιστημονικό της ρόλο.

Στο πνεύμα αυτής της αξιολογικής κρίσης, "η «Αναγέννηση» εφεύρε τον «Μέσον Αιώνα» και κατ' αντιδιαστολήν προς τούτον έπλασε τον «μύθον» της", καθώς όμως η ιστοριογραφία απομακρυνόταν από την εποχή της πολεμικής ανάμεσα σε "σκότος" και "φως" η οποία παραμόρφωνε τα πράγματα, και πλησίαζε προς το ωριμότερο στάδιο της εποχής του ρομαντισμού, αποκάλυψε "το πραγματικόν πρόσωπον του μακρού εκείνου και αιχμηρού διαδρόμου, εις τον οποίον εδόθη το όνομα του Μεσαιώνος" θέτοντας σε νέες βάσεις το "πρόβλημα της Αναγεννήσεως". Τελικά, κάτω από νέο πνεύμα αντιμετώπισης, η Μεσαιωνική Ιστορία κατακερματίστηκε, φανερώθηκε λιγότερο στατική, και ταυτόχρονα, η Αναγέννηση έχασε λίγη από τη λάμψη της και παρουσιάστηκε λιγότερο αιφνίδια και μοναδική απ' ότι πιστευόταν, και αναγνωρίστηκαν μια σειρά από άλλες αναγεννήσεις μέσα στο ιστορικό έδαφος του Μεσαίωνα "των οποίων η επίδρασις δεν απέβη επί ματαίω δια τους ακολουθήσαντας χρόνους".

Όπως σημειώνει ο Γάλλος μεσαιωνολόγος Μαρκ Μπλοχ:

"Μια σοβαρή αδυναμία ακύρωνε αυτή τη διάκριση του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης: το σημείο διάκρισης τους περιέκλειε και μια κρίση. «Η Ευρώπη, συμπιεσμένη ανάμεσα σε μια θεοκρατική τυραννία και έναν στρατιωτικά δεσποτισμό, αναμένει μέσα στο αίμα και τα δάκρυα τη στιγμή που ο νέος διαφωτισμός θα της επιτρέψει να αναγεννηθεί και πάλι στην ελευθερία, την ανθρωπιά και την αρετή». Έτσι περιέγραψε ο Condorcet την εποχή η οποία σύντομα θα ονομαζόταν ομόφωνα «Μεσαίωνας». Όμως, μόλις πάψουμε να πιστεύουμε σε αυτό το «σκότος», μόλις πάψουμε να απεικονίζουμε σαν μια ομοιόμορφα άγονη έρημο αυτούς τους αιώνες που υπήρξαν τόσο πλούσιοι στα πεδία των τεχνικών εφευρέσεων, της τέχνης, του αισθήματος και του θρησκευτικού στοχασμού, που γνώρισαν την πρώτη εξάπλωση της ευρωπαϊκής οικονομίας και τις απαρχές του ευρωπαϊκού εθνικισμού, δεν έχουμε κανένα λόγο να συγχέουμε, υποτάσσοντας σε μια πλανερή γενίκευση".

Η γενίκευση αυτή εμπόδισε για αιώνες να γίνουν αντιληπτά τα επιτεύγματα του Μεσαίωνα στη λογοτεχνία, στην τέχνη (γλυπτική, ζωγραφική, υαλογραφήματα) και την αρχιτεκτονική, το ανθρώπινο στοιχείο στην εκπαίδευση, την τέχνη και τη σκέψη, τα συνταγματικά κείμενα, τις ρίζες της σύγχρονης κοσμικής διοίκησης, την εκπληκτική πρόοδο στην τεχνολογία ιδίως στην εφαρμοσμένη μηχανική, τον χάρτη των πόλεων της Ευρώπης ο οποίος πήρε τότε τη μορφή που ξέρουμε ως σήμερα, τις επεμβάσεις στη γη (εκτροπή ποταμών, αρδευτικά κανάλια, εκχερσώσεις) και τελικά το γεγονός ότι "οι άνθρωποι του Μεσαίωνα δημιούργησαν τη βάση του δυτικού πολιτισμού όπως τον γνωρίζουμε σήμερα".

Τα κυριότερα γεγονότα της Μεσαιωνικής Ιστορίας

• 5ος-6ος αι.: Μετανάστευση λαών, εισβολές βαρβάρων.
• 476: Πτώση Δυτ., Ρωμ. Κράτους, αρχή Μεσαίωνα.
• 481: Εγκαθίδρυση Μεροβιγγείων.
• 481-511: Χλωδοβίκος Α΄, βασιλιάς των Φράγκων.
• 496: Βάπτιση Χλωδοβίκου Α΄.
• 6ος-7ος αι.: Νέες επιδρομές λαών στην Ευρώπη.
• 732: Ο Κάρολος Μαρτέλος αναχαιτίζει τους Άραβες στο Πουατιέ.
• 751: Ο Πιπίνος ο γνωστός ως Βραχύς στέφεται βασιλιάς των Φράγκων και ιδρύει τη δυναστεία των Καρολιδών.
• 768-774: Ο Καρλομάγνος βασιλιάς των Φράγκων.
• 800: Ο Καρλομάγνος στέφεται αυτοκράτορας.
• 843: Συνθήκη του Βερντέν και τριχοτόμηση του Φραγκικού Κράτους.
• 8ος-9ος αι.: Έναρξη διαμόρφωσης φεουδαρχίας.
• 9ος-10ος αι.: Επιδρομές Σαρακηνών, Μαγυάρων και Νορμανδών στην Ευρώπη.
• 962: Ο Όθων Α΄ στέφεται αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του Γερμανικού Έθνους.
• 987: Ο Ούγος Καπέτος στέφεται βασιλιάς της Γαλλίας και ιδρύει τη δυναστεία των Καπετιδών.
• 11ος αι.: Καινοτομίες στη γεωργία, ανάπτυξη πόλεων και εμπορίου, ρομανικός ρυθμός.
• 1066: Ο Γουλιέλμος ο Κατακτητής βασιλιάς της Αγγλίας.
• 1075: Έναρξη της διαμάχης για την περιβολή (απαγόρευση να φέρουν δαχτυλίδι και ποιμαντορική ράβδο οι κοσμικοί), έναρξη διαδικασίας διαχωρισμού της Εκκλησίας από το κράτος.
• 12ος αι.: Γοτθικός ρυθμός.
• 1122: Κονκορδάτο της Βορμς και λήξη της διαμάχης για την περιβολή.
• 13ος αι.: Έναρξη παρακμής φεουδαρχίας.
• 1215: Μεγάλος Χάρτης Δικαιωμάτων (Magna Charta). Οι φεουδάρχες, με τον κλήρο και τους αστούς επέβαλαν σημαντικούς περιορισμούς στη βασιλική εξουσία και τις απαιτήσεις τους τις διατύπωσαν στην περίφημη Μεγάλη Χάρτα των Ελευθεριών.
• 14ος αι.: Κρίση της φεουδαρχίας, λαϊκές εξεγέρσεις.
• 1305-1377: Αιχμαλωσία της Αβινιόν, όπου ο βασιλιάς της Γαλλίας βρέθηκε αντιμέτωπος με τον πάπα και τον υποχρέωσε να μεταφέρει ταπεινωμένος την έδρα του από τη Ρώμη στην Αβινιόν.
• 1337-1453: Εκατονταετής πόλεμος Ο καταστροφικός και μακροχρόνιος πόλεμος ανάμεσα στη Γαλλία και την Αγγλία.
• 1345-1400: Μαύρος Θάνατος (ονομασία της Πανώλης από το βασικό σύμπτωμα της αρρώστιας: αιμορροούσες πληγές που κάλυπταν όλο το σώμα και που μετά το θάνατο μαύριζαν). Μια πανδημία Πανώλης εξόντωσε το ένα τρίτο περίπου του πληθυσμού της Ευρώπης.
• 1450 περ.: Εφεύρεση τυπογραφίας.
• 15ος- 16ος αι.: Ανακαλύψεις, Αναγέννηση, Ανθρωπισμός.

Βιβλιογραφία

• "Μεσαίωνας", e-δομή (ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ), εκδόσεις Δομή Α.Ε., Αθήνα 2003-2004 [DVD-ROM].
• "Μεσαίωνας", εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, τόμ. 41, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 2004-2005 [CD-ROM].
• Marjorie Rowling, Η Καθημερινή Ζωή στο Μεσαίωνα, 2η έκδ., Παπαδήμας, Αθήνα 1988.
• Nicholas David, Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου (312-1500), ΜΙΕΤ, Αθήνα 1999.
• Ζακυθηνός Διονύσιος, Αναγέννησις και Αναγεννήσεις-Ελληνικαί Ανακεφαλαιώσεις, Αθήναι 1978.
• Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Εισαγωγή στη Μεσαιωνική Ιστορία και τη μελέτη της, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1990.
• Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Δυτική Ευρώπη στους Μέσους Χρόνους (5ος-15ος αι.), 3η έκδ. αναθεωρημένη, Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1985.