Μάρκος ο Ευγενικός

Ο άγιος Μάρκος ο Ευγενικός (1437-1444/1445), υπήρξε Μητροπολίτης Εφέσου. Ήταν μια από τις σημαντικότερες εκκλησιαστικές και θεολογικές προσωπικότητες της εποχής του και υπέρμαχος τηςορθοδοξίας της πίστεως.

Βίος

Ο Άγιος Μάρκος ο Ευγενικός

Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη περί το 1392 και έλαβε σπουδαία θεολογική και φιλοσοφική παιδεία κοντά σε περίφημους σοφούς της εποχής (Γεώργιο, Πλήθωνα, Χορτασμένο, Μανουήλ Χρυσοκόκκο κ.λπ.), χάρη στις δυνατότητες που του παρείχε η σχετικά ευκατάστατη οικογένεια του, καθότι ο πατέρας του Γεώργιος, κατείχε υψηλά αξιώματα στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, όντας ο μέγας χαρτοφύλαξ του θρόνου. Η προσωνυμία του Ευγενικός κληρονομήθηκε από τον πατέρα του, όπως και η κατεύθυνση προς την εκκλησιαστική ζωή. Το 1418 ασπάστηκε τον μοναχικό βίο και μόνασε στη μονή του Αγίου Γεωργίου Μαγγάνων, όπου αφιερώθηκε στη μελέτη και τη συγγραφή. Το 1437 εκλέχθηκε μητροπολίτης Εφέσου, μετά την εκδήλωση σχετικού ενδιαφέροντος και από τον αυτοκράτορα Ιωάννη Παλαιολόγο.

Σύντομα οι θεολογικές ικανότητές του ξεχώρισαν, με αποτέλεσμα να Συμπεριλήφθεί στην αποστολή του Οικουμενικού Πατριαρχείου για την ενωτική σύνοδο Φεράρας-Φλωρεντίας (1438-1439). Ορίστηκε μάλιστα εκπρόσωπος του Πατριαρχείου Αντιοχείας και Ιεροσολύμων. Στις συζητήσεις που επηκολούθησαν με τους Λατίνους εκπροσώπους στη σύνοδο, αποδείχθηκε κράτιστος θεολόγος και διαλεκτικότατος ομιλητής. Κύριο στοιχείο της παρουσίας του στη σύνοδο ήταν, σύμφωνα με τα αξιόπιστα σωζόμενα πρακτικά της συνόδου, η μετριοπάθεια των λόγων και η πλούσια πατερική θεμελίωση των επιχειρημάτων.

Η συνήθως υποστηριζόμενη άποψη περί αδιαλλαξίας είναι σκόπιμη και μονομερής ερμηνεία των πρακτικών, οφείλεται δε στην τελική άρνηση του Μάρκου να υπογράψει τον ενωτικό όρο και στις συνέπειες της άρνησης αυτής για τον αγώνα των ανθενωτικών. Η νεώτερη έρευνα, ωστόσο, συνειδητοποιεί προοδευτικά ότι ο μητροπολίτης Εφέσου ήταν αφ' ενός μεν εκπρόσωπος μιας πιο υψηλής θεολογικής μόρφωσης έναντι των Λατίνων συνομιλητών του (καρδιναλίου Ιουλιανού Καισαρίνι, Λατίνου αρχιεπισκόπου Ρόδου Ανδρέα Χρυσοβέργη, Ιωάννη Τορκουεμάδα κ.λπ.), αφ' ετέρου δε υποστηρικτής της ορθής και αμετάθετης αξίωσης των Ανατολικών για την απάλειψη από το Σύμβολο της πίστεως της προσθήκης του Filloque. Η ελάχιστη αυτή βάση αποτελούσε προφανώς και το κύριο σημείο συμφωνίας των ανθενωτικών και των ενωτικών της αντιπροσωπείας της Ανατολής, γι' αυτό και ο μητροπολίτης Εφέσου αρνήθηκε να υπογράψει τον ενωτικό Όρο της συνόδου χωρίς την απάλειψη της προσθήκης του Filloque. Η εμμονή του στην άρνηση δικαιώθηκε άμεσα και έμμεσα τόσο στον θεολογικό όσο και στον εκκλησιαστικό τομέα.

Η άποψη του Ιωάννη Α' Παλαιολόγου να του απαγορεύσει τον λόγο και να τον απομακρύνει από τη θεολογική επιτροπή των Ανατολικών σήμαινε σε τελευταία ανάλυση την κατάργηση του θεολογικού περιεχομένου των συνοδικών συζητήσεων, αφού και ο μητροπολίτης Νικαίας Βησσαρίων αναγκάστηκε τελικά να προσαρμοστεί στη συμβιβαστική πολιτική του αυτοκράτορα. Το όραμα του μητροπολίτη Εφέσου ήταν μια πραγματική ένωση με απόλυτο την ενότητα της πίστεως υπό το φως της κοινής πατερικής παράδοσης της περιόδου των επτά Οικουμενικών συνόδων. Η νοθεία των πατερικών κειμένων από τους Λατίνους και η εσωτερική λογική ασυνέπεια των διαλεκτικών συλλογισμών των σχολαστικών θεολόγων δεν επέτρεπαν την εξουδετέρωση των σταθερών θεολογικών επιχειρημάτων του μητροπολίτη Εφέσου. Πράγματι, απεδείκνυε με αντιπαράθεση της χειρόγραφης παράδοσης τη νόθευση των πατερικών κειμένων και εξουδετέρωνε τους διαλεκτικούς συλλογισμούς με καθαρώς θεολογικά επιχειρήματα ή και με τη συνδρομή του διαλεκτικότατου Νικαίας Βησσαρίωνος στην πρώτη περίοδο των εργασιών της συνόδου. Υπό το πνεύμα αυτό κατανοούνται η απογοήτευση του πάπα Ευγενίου Δ' για τη μη υπογραφή του ενωτικού Όρου από τον μητροπολίτη Νικαίας, και η περίφημη ρήση του «εποιήσαμεν λοιπόν ουδέν». Η γενική αντίδραση στην Ανατολή εναντίον των αποφάσεων της ενωτικής συνόδου Φεράρας-Φλωρεντίας ανέδειξε τον Μάρκο τον Ευγενικό ως τον κατ' εξοχήν εκπρόσωπο της Ορθοδοξίας της πίστεως, αλλά και στόχο της πολεμικής του αυτοκράτορα και της παράταξης των Ενωτικών. Αρνήθηκε την προσφορά του αυτοκράτορα να ανέλθει στον πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης και δεν δέχθηκε να συλλειτουργήσει με τον ενωτικό πατριάρχη Μητροφάνη. Το 1440 έγινε δεκτός με ενθουσιασμό από το ποίμνιο του στην Έφεσο, αλλά ο πόλεμος των Ενωτικών συνεχίστηκε με μεγαλύτερη ένταση. Κατά τη μετάβαση του στο Άγιον Όρος κρατήθηκε, με εντολή του αυτοκράτορα σε περιορισμό στη νήσο Λήμνο για μια διετία περίπου, έγραψε δε από τη Λήμνο την περίφημη εγκύκλιο επιστολή «τοις απανταχού της γης και των νήσων ευρισκομένοις ορθοδόξοις χριστιανοίς». Από τη Λήμνο επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, όπου πέθανε στις 23 Ιουνίου του 1444 ή 1445, αμέσως δε μετά τον θάνατο του τιμήθηκε ως άγιος. Ο πρώτος μετά την άλωση Οικουμενικός πατριάρχης Γεννάδιος Σχολάριος με συνοδική πράξη όρισε (1456) ως ημέρα εορτασμού της μνήμης του την 19 Ιανουαρίου και συντάχθηκε ειδική ακολουθία. Η απόφαση αυτή επιβεβαιώθηκε και με νεώτερη συνοδική πράξη (1734).

Συγγραφικό έργο

Το αξιόλογο συγγραφικό έργο του Μάρκου του Ευγενικού συνδέεται οργανικά με τους εκκλησιαστικούς αγώνες του και θα μπορούσε να διακριθεί σε θεολογικό και λειτουργικό. Στα θεολογικά έργα κυριαρχεί η αντιρρητική προσπάθεια στις καινοτομίες των Λατίνων, σπουδαιότερα από τα οποία είναι:

α) Κεφάλαια συλλογιστικά κατά της αφέσεως των Ακινδυνιστών περί διακρίσεως θείας ουσίας και ενεργείας- β) Αντίρρησις των λατινικών κεφαλαίων, όπερ αυτού προέτεινον περί του περκατορίου πυρός- γ) Απολογία προς Λατίνους δευτέρα- δ) Αποκρίσεις προς τας επενεχθείσας αυτώ απορίας και ερωτήσεις επί ταις ρηθείσαις ομιλίαις παρά των καρδιναλίων και των άλλων λατινικών διδασκάλων- ε) Συλλογιστικά κεφάλαια προς Λατίνους- στ) Συλλογαί... περί του αγίου Πνεύματος- ζ) Διάλογος, ου η επιγραφή Λατίνος ή περί της εν τω Συμβόλω προσθήκης- η) Συλλογισμοί δέκα, δεικνύοντες ότι ουκ εστί πυρ καθαρτήριον- θ) Ομολογία της ορθής θέσεως, εκτεθείσα εν Φλωρεντία κατά την προς Λατίνους γενομένην σύνοδον κ.λπ.