Αθανάσιος ο Πάριος

Αθανάσιος ο Πάριος
Ο όσιος Αθανάσιος ο Πάριος
Γέννηση	1721, Κώστος, Πάρος
Κοίμηση	24 Ιουνίου 1793, Ρεστά, Χίος
Εορτασμός	24 Ιουνίου
Σημαντικές ημερομηνίες	1770 Πρεσβύτερος, 1771 Σχολάρης στην Αθωνιάδα, 1776 Καθαιρείται, 1881 Αποκαθίσταται.
Τίτλος	Δάσκαλος του Γένους

Ο Αθανάσιος ο Πάριος (1721-1813), είναι Άγιος της Ορθοδόξου Εκκλησίας και μία από τις εξέχουσες μορφές του μοναστικού φρονήματος του 18ου αιώνα. Ο ίδιος υπήρξε λόγιος κληρικός και διδάσκαλος του Ελληνικού Γένους, που έδρασε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και πολεμήθηκε σφοδρά τόσο από εκκλησιαστικούς κύκλους, εξ αιτίας του ότι υπήρξε εκπρόσωπος και ηγέτης των Κολλυβάδων, όσο και από διανοητικούς, καθώς αντιτάχτηκε στον Αδαμάντιο Κοραή. Το κατά κόσμον όνομά του ήταν Αθανάσιος Τούλιος και καταγόταν από το νησί της Πάρου. Ο ίδιος ξεχώρισε, σε μία δύσκολη εποχή για το Ελληνικό γένος, για τη θεολογική κατάρτισή του, αλλά και για την θύραθεν παιδεία του, διετελώντας διδάσκαλος και σχολάρχης σε αξιόλογες πνευματικές εστίες της εποχής.

Ο Βίος του

Γεννήθηκε το 1721, στο χωριό Κώστος της Πάρου και πήρε το όνομα Αθανάσιος. Ο πατέρας του ονομαζόταν Απόστολος Τούλιος και προερχόταν από τη Σίφνο, αλλά κατοίκησε στην Πάρο αφού νυμφεύτηκε ντόπια γυναίκα. Την πρώτη του μόρφωση την έλαβε στην Πάρο. Το 1745 σε ηλικία 24 ετών οδηγείται στη Σμύρνη για σπουδές, όπου μαθητεύει δίπλα στον Ιερόθεο Δενδρινό και εν συνεχεία (1751) στην Αθωνιάδα σχολή, όπου και σπουδάζει δίπλα στον Ευγένιο Βούλγαρη και το Νεόφυτο Καυσοκαλυβίτη. Από τον Νεόφυτο εκπαιδεύτηκε στα "Γραμματικά" και στα "Περί Συντάξεως" του Θεοδώρου Γαζή, ενώ από τον Ευγένιο Βούλγαρη τα φιλοσοφικά μαθήματα. Κατόπιν εκπαιδεύεται στη Ρητορική και την ποιμαντική, ενώ το 1758 μετά από παρότρυνση και πίεση του Ευγένιου Βούλγαρη δέχεται τη διεύθυνση της σχολής του Γένους στη Θεσσαλονίκη. Διδάσκει στη σχολή μόνο για 2 έτη καθώς η Σχολή κλείνει λόγω επιδημίας πανώλης στην πόλη. Έτσι καταφεύγει στην Κέρκυρα, όπου ολοκληρώνει τις σπουδές του δίπλα στο Νικηφόρο Θεοτόκη, σπουδάζοντας φυσική. Τελικά οδηγείται στο Μεσολόγγι, μετά από πρόσκληση του συμμαθητή του στην Αθωνιάδα Σχολή Παναγιώτη Παλαμά, που είχε ιδρύσει από το 1760 την "Παλαμιαία Σχολή". Το 1967 ως και τον 1770 επιστρέφει στη Θεσσαλονίκη αναλαμβάνοντας και πάλι τη σχολή του Γένους και μετά από λίγο δέχεται τιμητική πρόσκληση από το Πατριαρχείο να αναλάβει τη διεύθυνση της Αθωνιάδας σχολής.

Ο ίδιος δέχεται άμεσα και παρεπιδημεί στο Άγιο Όρος, οπού συναντά το Μακάριο Νοταρά, ο οποίος τον προτρέπει να χειροτονηθεί. Ο Αθανάσιος υπακούει και χειροτονείται απ’ τον ίδιο, πρεσβύτερος. Την εποχή αυτή θα αναμιχθεί ενεργά με τον κίνημα των Κολλυβάδων, με αποτέλεσμα όχι απλώς να διωχθεί από τη σχολή, αλλά να καταδικαστεί ως αιρετικός και να αποσχηματισθεί το 1776. Επιστρέφει στη Θεσσαλονίκη ως καθηγητής σε γυμνάσιο και αποκαταστάται το 1781. Παραμένει στη Θεσσαλονίκη μέχρι το 1786, όπου συνεργάζεται στενά με το Νικόδημο Αγιορείτη στο πολύ σπουδαίο έργο έκδοσης των έργων του Γρηγορίου Παλαμά. Συνεχίζει όμως και πολύ σπουδαίο εξηγητικό, απολογητικό, ιστορικοδογματικό, λειτουργικό, υμνολογικό, φιλοσοφικό και παιδαγωγικό έργο, με αποτέλεσμα "να αποτελέσει από τους σημαντικότερους συντελεστές της αναζωογόνησης και της πνευματικής ανάτασης των σκλαβωμένων Ελλήνων". Το 1786 αναχωρεί για την Πάρο, αλλά ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος δεν του επιτρέπει να προσαράξει στο νησί, με αποτέλεσμα να κατευθυνθεί προς τη Χίο. Εκεί αναλαμβάνει μία σχολή, όπου την οδηγεί σε σημαντική ακμή, αποχωρώντας σε ηλικία 90 ετών. Εκοιμήθη δύο χρόνια αργότερα στις 24 Ιουνίου του 1813 στο μονίδριο του Αγίου Γεωργίου Ρεστών.

Η εκκλησία τον τιμά στην ημερομηνία της τελευτής του και του αποδίδει το απολυτίκιο: "Σοφία κοσμούμενος, παντοδαπεί ευσεβώς, διδάσκαλος ένθεος, της Εκκλησίας Χριστού, και βίου ορθότητος, στήλη λαμπρά ωράθης ,Αθανάσιε Πάτερ. Όθεν η νήσος Πάρος, τη ση δόξη καυχάται, και πάντες σου τα θεία, τιμώμεν προτερήματα."

Οι έριδες με τον Κοραή και το πολιτικό όραμα του Αθανασίου

Ο Αθανάσιος υπήρξε ένα πράγματι ανήσυχο πνεύμα. Αυτό τον έκανε να χρησιμοποιήσει μία θεματολογία η οποία δεν έμεινε στα στενά θεολογικά πλαίσια, αλλά σε ευρύτερα κοινωνικά και πολιτικά. Ο ίδιος ήταν πολυμαθής και ταυτόχρονα πολύγλωσσος, με αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται τις κοσμογονικές αλλαγές που επέφερε ο διαφωτισμός στην Ευρώπη. Έτσι αρχίζει με την αρκετά συντηρητική του γλώσσα να κρίνει τα πολικά δρώμενα και μορφώματα στην Ευρώπη και να επιτίθεται στην αιρετική αυθαιρεσία τους, όπως την αποκαλούσε. Έτσι συγγράφει βιβλίο ("Πατερική Διδασκαλία"), κατά το οποίο αντιτίθεται στις φιλελεύθερες προτάσεις των διαφωτιστών για επανάσταση. Το βιβλίο αυτό εκδίδεται από το Πατριαρχείο και φαίνεται πως σκοπό είχε να εκφράσει και πολιτικές σκοπιμότητες και επιταγές της Πύλης, γι αυτό και είναι πιθανό να μην εκφράζει πλήρως τις απόψεις του συντάκτη του. Το βιβλίο γίνεται αιτία για επιθέσεις ενάντια στην εκκλησία από τους διαφωτιστές, οι οποίοι την κατηγορούν για φιλοτουρκισμό και δουλοφροσύνη, αν και είναι φανερό πως απηχούσε τη συντριπτική μερίδα των Φαναριωτών, οι οποίοι ζούσαν με το μόνιμο φόβο ότι μία τοπική εξέγερση, ακόμα και σε περίπτωση επιτυχίας, θα εξέθετε το υπόλοιπο τμήμα των Ελλήνων στην εκδικητική μανία των Τούρκων. Ένας φόβος διόλου αβάσιμος, με βάση γεγονότα που προηγήθηκαν (π.χ. Ορλωφικά) και που συνεχίστηκαν μέχρι και το 1922.

Ο Κοραής απαντά προσωπικά στο βιβλίο αυτό με την "Αδελφική Διδιασκαλία", στην οποία με οξείς προσωπικούς χαρακτηρισμούς προς τον Αθανάσιο, αλλά και τις γενικότερες ιδέες του, θέλει να πείσει πως αυτές οι ιδέες δεν απηχούν το σύνολο του Ελληνικού λαού. Εκεί ακριβώς αρχίζει να διαφαίνεται και η διαφορά δύο ολόκληρων κόσμων. Οι διαφωτιστές και ο Κοραής απηχούν τις ευρωπαϊκές ιδέες οι οποίες απαιτούν ένα καθαρά εθνικό κράτος, σύμφωνα με τα οράματα των ουμανιστών, με βάση μία αρχαιοελληνική γεωγραφική σύσταση των ορίων, ενώ ο Αθανάσιος και οι πιο συντηρητικοί το σχήμα ενός παραδοσιακού πολυεθνικού κράτους. Ο στόχος αυτού του σχήματος είναι να καταφέρουν να διασωθούν και οι μικρές μερίδες Ελλήνων που ήταν διάσπαρτες στα όρια του Οθωμανικού κράτους καθώς σε ένα στενά γεωγραφικό ελλαδικό σχήμα θα τις άφηνε εκτεθειμένες στις ορέξεις των Οθωμανών και τελικά στον αφανισμό της πολιτισμικής τους ταυτότητας. Έτσι στα μάτια του Αθανασίου η σύσταση του εθνικού κράτους σημαίνει άμεσο αφανισμό του Ελληνισμού. Επιπρόσθετα στο μυαλό του υπάρχει και μια δεύτερη αιτία. Η οργάνωση του κράτους κάτω από το διαφωτιστικό κοσμοείδωλο σημαίνει εκκοσμίκευση του κοινού βίου, εφαρμογή του φυσικού δικαίου και του κανονιστικού ωφελιμισμού, με αποτέλεσμα να απειλούνται τα θεμέλια τα οποία διατήρησαν μέχρι την εποχή του την κοινή ελληνική συνείδηση ακόμα και στις πιο αντίξοες συνθήκες.

Ο Χ. Γιανναράς, σημειώνει ότι το σχήμα αυτό δεν αποτελούσε εύκολο φιλοτουρκισμό, ούτε εθελοδουλία, αλλά ένα κοσμοείδωλο πλήρως διαφορετικό από το στενό εθνικιστικό οικοδόμημα του διαφωτισμού. Ένα οικουμενικό σύστημα, το οποίο είχε αρχίσει να αποδίδει καρπούς, αφού οι Έλληνες ήδη είχαν πλέον στελεχώσει νευραλγικές θέσεις του οθωμανικού κράτους, ενώ το εμπόριο και η ναυτιλία είχε κατά βάση περάσει στα ελληνικά χέρια. Πίστευαν οι Φαναριώτες και οι πιο συντηρητικές τάξεις σε μία εκ των έσω κατάληψη, μία ιδέα που στην εποχή του Αθανασίου ολοένα κέρδιζε έδαφος. Η σύγκρουση τελικά Κοραή και Αθανασίου, δεν αποτελούσε απλώς μία σύγκρουση προοδευτικών και συντηρητικών, αλλά την αντιπαράθεση δύο διαφορετικών πολιτικών οραμάτων που το καθένα ανταποκρινόταν σε διαφορετικό τύπου ελληνισμό. Τον Ελληνισμό του Γένους ή τον Ελληνισμό μίας εθνοφυλετικής ελληνικότητας που θα αντλούσε την ταυτότητά της απευθείας από την κλασσική Ελλάδα, διασκελίζοντας 10 αιώνες Βυζαντίου.

Όπως γράφει ο Νικόλαος Αρκάς στο σχετικό άρθρο της Θρησκευτικής και Ηθικής Εγκυκλοπαίδειας (ΘΗΕ), η αντίθεση του Αθανασίου προς τον Διαφωτισμό δεν ήταν αποτέλεσμα ούτε μονομέρειας, ούτε αντιγνωσιολογικής αντίληψης:

"Δεν ήτο ο Αθανάσιος μονομερής. Δεν διεπνέετο από στενάς φανατικάς αντιγνωσιολογικάς αντιλήψεις. Ηγάπα την σοφίαν. Την γνώσιν και ευρυμάθειαν μέχρι τέλους του βίου εδίωκε και συνίστα. 'Δεν ημπορούμεν, λέγει εις την Αντιφώνησιν, να αρνηθώμεν πως είναι φυσικός ο πόθος της μαθήσεως και αξιωματική φωνή είναι εκείνη του Αριστοτέλους η λέγουσα ότι πάντες άνθρωποι του ειδέναι ορέγονται'. Ο ίδιος άλλως τε είναι γνωστόν, ότι και τα μαθήματα των σχολών του επολλαπλασίαζε και παν είδος της τότε σοφίας προσέφερεν εις τους τροφίμους των. Ως διευθυντής δε της Σχολής Χίου και εις Ευρώπην κατ' έτος τους αρίστους των μαθητών προς ευρυτέρας σπουδάς έστελλεν. Διότι παραδέχεται ότι και 'οι έχοντες την έξω σοφίαν, πολλοί, ωφέλησαν εις την Εκκλησίαν του Χριστού'. Η παρατήρησις άρα ότι 'ανήκει εις την παράταξιν των εμμενόντων εις την διατήρησιν της κακώς εννοούμενης 'παραδόσεως', καταπολεμούντων δε πάσαν πρόοδον και εξέλιξιν'...ουδόλως ευσταθεί...Επεδίωκε δε, κατά τρόπον απαράλλακτον μέχρις τέλους του βίου του και μετά της αυτής ζωτικότητος και θέρμης, να προσφέρη εις τον παιδαγωγούμενον τον σίτον της καθαράς γνώσεως".

Έτσι, όταν ο Αθανάσιος τόνιζε πως "η έξω σοφία...δεν είναι από την ιδικήν της φύσιν, ούτε κακή, ούτε καλή...αλλά από την μεταχείρισιν των εχόντων αυτήν γίνεται ή καλή ή κακή'", το πίστευε απόλυτα. Γνωρίζουμε άλλωστε την στάση που κράτησε: "ενώ καυτηρίαζε με έντονο τρόπο τις καινοφανείς φιλοσοφικές αντιλήψεις του [Διαφωτισμού], δε δίστασε να μεταφράσει επιλεκτικά ορισμένα έργα Ευρωπαίων διαφωτιστών και να τα χρησιμοποιήσει ως σχολικά εγχειρίδια".

Τα Συγγράμματά του

Το συγγραφικό έργο του Αγίου Αθανασίου είναι πλούσιο και πολύ σημαντικό. Αφορά σχεδόν όλους τους τομείς της χριστιανικής δράσεως (βίοι Αγίων, Δογματικά, κοινωνικά, Λειτουργικά, παιδαγωγικά, ποιμαντικά) και αξιολογείται σήμερα για τη βιβλική, κοινωνική και δογματική του κατάρτιση, ως ένα εξαιρετικό δείγμα ορθόδοξης ποιμαντικής διακονίας.

• Απολογητικά

• • Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και ο Aντίπαπας (ο Άγιος Μάρκος ο Ευγενικός).
  • Aντιφώνησις
  • Oυρανού κτίσις
  • Nέος Ραψάκης
  • Φραγγέλιον
  • Aλεξίκακον πνευματικόν
  • Απολογία Χριστιανική
  • Έκθεσις ορθοδόξου Πίστεως
  • Eγχειρίδιον απολογητικόν

• Δογματοκανονικά

• • Δήλωσις
  • Επιτομή
  • Προαναφώνησις
  • Λατίνων αναβαπτισμός
  • Περί νεομαρτύρων
  • Έθος και Παράδοσις
  • Επιστολή
  • Λόγος εις την Β΄ Κυριακήν των νηστειών
  • Βάπτισμα ανάγκης
  • Χρίσις με μύρον των επιστρεφόντων ετεροδόξων
  • Ερωτήματα
  • Απόκρισις
  • Θεόν ουδείς εώρακε πώποτε
  • Περί αγγέλων και θείου κάλλους
  • Περί Εκκλησιασμού
  • Επιστροφή εις ορθοδοξίαν Αρμενίου
  • Σαφής απόδειξις ότι οι ετερόδοξοι είναι αιρετικοί

• Λειτουργικά

• • Ο Μέγας Αγιασμός.
  • Περί των αγίων εικόνων.
  • Περί αναθημάτων, σκευών και αμφίων.
  • Περί μνημοσύνων.
  • Η γονυκλισία της Πεντηκοστής.

• Παιδαγωγικά

• • Γραμματική του Νεοφύτου
  • Ρητορική πραγματεία
  • Στοιχεία Μεταφυσικής
  • Σχολική επίτασις
  • Θεματογραφία
  • Εξήγησις, της “προς τους νέους παραινέσεως του Μεγάλου βασιλείου
  • Διογένης ή περί αρετής
  • Εξήγησις, εις τον “προς Δημόνικον του Ισοκράτους παραινετικόν λόγον...

• Βιογραφικά

• • Βίος του εν αγίοις Πατρός ημών Κλήμεντος αρχ/που Βουλγαρίας ( Μετάφραση στη δημοτική).
  • Βίος του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά.
  • Μαρτύριον αγίου Γεωργίου του Εφεσίου (+1806).
  • Μαρτύριον του αγίου Ιωάννου του Κρητός (+1811).
  • Μαρτύριον αγίου Δημητρίου του Χίου (+1802).
  • Διήγησις του εν Χίω θαύματος του Τιμίου Προδρόμου κατά των Αγαρηνών εν έτει 1740.
  • Διήγησις του εν Χίω γεγονότος θαύματος, της Υπεραγίας Θεοτόκου κατά αρμενίων εν έτει 1748.
  • Βίος και πολιτεία του αγίου Μακαρίου Νοταρά.
  • Συναξάρια όλων των Κυριακών και των μεγάλων εορτών.

• Ποιητικά

• • Επιγράμματα.
  • Ακολουθία εις Άγιον Κλήμεντα.
  • Ακολουθία εις άγιον Γρηγόριον Παλαμάν.
  • Ακολουθία εις Άγιον Ελευθέριον.
  • Ακολουθία εις Άγιον Φανούριον.
  • Ακολουθία εις Αγίαν Παρασκευήν.
  • Ακολουθία εις Άγιον νεομ. Δημήτριον.
  • Ακολουθία εις Άγιον Μακάριον.
  • Ακολουθία εις Οικουμενικήν Σύνοδον Αγίας Σοφίας.
  • Ανάπτυξις τροπαρίου Αγίας Παρασκευής, «Την σπουδήν σου τη κλήσει κατάλληλον».

• Ομιλίες-Λόγοι (Σώζονται)

• • Εις Αγίαν Αικατερίναν.
  • Εις Μέγαν Αθανάσιον.
  • Εις Ευαγγελισμόν της Θεοτόκου.
  • Εις τον Τίμιον Σταυρόν.
  • Εξήγησις του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού κλπ.

• Επιστολές (Σώζονται λίγες)

• • Δύο απολογητικές προς Κοραήν - Ιωάννην - Παναγ. Παλαμάν κ.ά. (κώδ. 5716 και 6175 Ι.Μ. Αγ. Παντελεήμονος Άθω
  • Εις Μονήν Πάτμου
  • Προς θεοφιλέστατον επίσκοπον (…..). Εις Μονήν Πάτμου
  • Προς επίσκοπον Αρδαμερίου
  • Προς μητροπολίτην Γεννάδιον
  • Προς ελλογιμότατον Κυπριανόν (χειρ. 1344, Εθνική Βιβλιοθήκη)

Βιβλιογραφία

• Χρήστος Τσολακίδης, "Αγιολόγιο της Ορθοδοξίας", Τσολακίδης, Αθήνα 2001.
• Εγκυκλοπαίδεια Γιοβάνη, Λήμμα Αθανάσιος ο Πάριος, Εκδόσεις Γιοβάνη, Αθήνα 1981, τ. 1.
• "Αθανάσιος ο Πάριος", e-δομή (ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια ΔΟΜΗ), εκδόσεις Δομή Α.Ε., Αθήνα 2003-2004 [DVD-ROM].
• Χρήστος Γιανναράς, "Ορθοδοξία και Δύση στη νεώτερη Ελλάδα", Δόμος, Αθήνα 1994.