Μοναχισμός

Με τον όρο μοναχισμός στον Χριστιανισμό εννοείται το θρησκευτικό κίνημα των λαϊκών -κυρίως- που με βάση το κήρυγμα του Ιησού και την αποστολική γραμματεία αναζητούν την πνευματική τελειότητα (θέωση) μέσω της αναχώρησης από τα αστικά κέντρα και της καταφυγής σε ερημικούς τόπους. Η αρχή του ανάγεται στην περίοδο των διωγμών ενάντια των Χριστιανών και την ανάγκη ασφάλειας των μελών της Εκκλησίας μέσω της απόσυρσης σε απομωνομένες περιοχές, εκεί υποβοηθούμενοι από τις κλιματολογικές συνθήκες επιδίδονταν στην άσκηση. Ο μοναχισμός έλαβε διαστάσεις τον 4ο αι., παρουσιαζόμενος ως κίνημα διαμαρτυρίας προς την εκκοσμίκευση, η οποία παρατηρήθηκε μετά την αναγνώριση του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας. Τον γενικό όρο μοναχισμός ακολουθούν δύο διακριτές εκφάνσεις του, ο αναχωρητικός μοναχισμός και ο κοινοβιακός μοναχισμός.

Γενικές ιστορικές θεωρήσεις

Όπως συνέβη και με άλλες θρησκείες στο κίνημα του μοναχισμού συναντήθηκαν άνθρωποι από όλα τα κοινωνικά στρώματα, που εγκατέλειπαν την κοσμική ζωή τους προκειμένου να αποσυρθούν σε κάποιον απομονωμένο τόπο (έρημος) ή σε κάποια μονή, ανάλογα με το πρότυπο μοναχισμού που ακολουθούσαν. Από το κίνημα του μοναχισμού κανείς δεν αποκλειόταν. Αυτοκράτορες, όπως ο Μιχαήλ A' Ραγκαβές (811-813) ή ο Ιωάννης ΣT' Καντακουζηνός (1347-1355) τερμάτισαν τη ζωή τους ως μοναχοί, ενώ ακόμα και πόρνες ή ληστές μπορούσαν να ασπαστούν τον μοναχικό βίο, περνώντας έτσι σε έναν διαφορετικό τρόπο ζωής και θεώρησης του κόσμου.

Οι μαρτυρίες υποδηλώνουν την ύπαρξη αναχωρητών στην Αίγυπτο ήδη από τα μέσα του 3ου αιώνα και πατέρας του αναχωρητισμού θεωρείται ο Μέγας Αντώνιος (251- 356), που έζησε το μεγαλύτερο διάστημα της ζωής του σε συνθήκες απομόνωσης, προσευχής και νηστείας. Ένα μεγάλο μέρος της φήμης του οφείλεται στη βιογραφία του, που αποδίδεται στον Μ. Αθανάσιο, επίσκοπο Αλεξάνδρειας και πολέμιο του Αρειανισμού.

Οι πρώτοι αρνητές των εγκοσμίων, οι αναχωρητές ή ερημίτες, κατέφευγαν κυρίως γύρω από την κοιλάδα του Νείλου. Η αύξηση των οπαδών αυτής της τάσεως και η εγκατάστασή τους γύρω από τα ερημητήρια των διάσημων για την αρετή τους και την πίστη τους αναχωρητών οδήγησε σέ μια νέα μορφή μοναχικής διαβιώσεως, τη λαύρα, που ήταν η μονή με χαλαρό σύστημα κοινοβιακής ζωής και οδήγησε σταδιακά στον κοινοβιακό μοναχισμό.

Ιδρυτής του κοινοβιακού μοναχισμού θεωρείται ένας άλλος Αιγύπτιος, νεότερος του Μ. Αντωνίου, ο Παχώμιος. Ήταν εκείνος που οργάνωσε με στρατιωτική πειθαρχία –πρώην κατώτερος αξιωματικός του στρατού άλλωστε- το πρώτο μοναστικό κοινόβιο στην Άνω Αίγυπτο. Στο σύστημά του η προσευχή και η τράπεζα απαιτούσαν την από κοινού συμμετοχή, ενώ κάθε μοναχός ήταν επιφορτισμένος με κάποιο διακόνημα, συνήθως χειρωνακτική εργασία. Θεμέλιο για τη συγκρότηση και συνοχή της κοινοβιακής ζωής στον κοινοβιακό μοναχισμό υπήρξε η υπακοή στον ηγούμενο.

Πολύ γρήγορα και οι δύο μορφές μοναχισμού επεκτάθηκαν στην Παλαιστίνη, τη Συρία και τη Μικρά Ασία και στα περίχωρα της Ιερουσαλήμ ιδρύθηκαν λαύρες. Ονομαστή ανάμεσά τους υπήρξε η λαύρα του αγίου Σάβα, που οικοδομήθηκε στα χρόνια του Ιουστινιανού. Στη Συρία, όπου γενικά ο μοναχισμός συνάντησε ένθερμη κοινωνική ανταπόκριση, εμφανίστηκαν από τον 5ο αιώνα και ακραίες μορφές ασκητισμού, όπως οι στυλίτες, που αποφάσιζαν να περάσουν το υπόλοιπο κομμάτι της ζωής τους καθισμένοι πάνω σε ένα στύλο.

Στη Μικρά Ασία μεταξύ των ανθρώπων που διατέλεσαν υποστηρικτές και θιασώτες τον μοναστικού βίου ήταν και ο Μέγας Βασίλειος. Με το σύνολο κανόνων που θέσπισε, ουσιαστικά απέρριψε τον αναχωρητισμό, μείωσε τον αριθμό των μοναχών για το κοινοβιακό μοναστήρι και συμφιλίωσε τον μοναχισμό με τις πόλεις.

Το πρώτο ανώτατο συλλογικό όργανο της Εκκλησίας που ασχολήθηκε με την οργάνωση του μοναχικού βίου, υπήρξε η Δ' Οικουμενική Σύνοδος το 451. Κανόνες που θεσπίσθηκαν, περιόριζαν τις δραστηριότητες των μοναχών, ώστε να αποκλεισθεί η ανάμιξή τους σε κοσμικά θέματα, ενώ ρύθμιζαν ζητήματα διοίκησης του μοναστηριού και δικαιοδοσίας του Ηγουμένου ή του Επισκόπου που ήταν ο μόνος αρμόδιος να εγκρίνει την ίδρυση νέων μονών.

Αντίθετα με άλλα κινήματα αναχωρητισμού που εμφανίστηκαν σε άλλες θρησκείες και περιόδους της ανθρώπινης ιστορίας και διατήρησαν εν γένει στο σκοτάδι την αληθινή φυσιογνωμία τους, ο χριστιανικός μοναχισμός ανέπτυξε ένα πλήρες (αρχικά προφορικό) σύστημα καταγραφής των διδασκαλιών του και των ατόμων που διαμόρφωσαν σταδιακά το πλήρες σύστημά του. Ως επιφανέστερους ανάμεσα στους ταξιδιώτες και προσκυνητές που κατέγραψαν τις εντυπώσεις τους από τα ασκηταριά και τα μοναστήρια που επισκέφτηκαν θα μπορούσαμε να καταγράψουμε τον Παλλάδιο, επίσκοπο Ελενουπόλεως, που έγραψε τη Λαυσαϊκή Ιστορία (420 περ.) και τον Ιωάννη Μόσχο, που έγραψε το Λειμωνάριον (620 περ.)

Αναχωρητικός μοναχισμός

Η Αίγυπτος είναι ο τόπος στον οποίο γεννήθηκε και από τον οποίο εξαπλώθηκε ο αναχωρητικός μοναχισμός. Δεδομένης της υψηλής θρησκευτικότητας του αιγυπτιακού λαού κατά την αρχαιότητα και της ιδιοτυπίας του τοπίου της ερήμου, η απομόνωση και η ησυχία που πρόσφερε η έρημος ήταν ένα υψηλό κίνητρο για εκείνον που διακατεχόταν από μεταφυσική αγωνία και ενοχλείτο από τον θόρυβο της κοσμικής ζωής.

Κινούμενοι από υψηλά ή και ταπεινά κίνητρα άνδρες και γυναίκες κάθε ηλικίας και κοινωνικής τάξης προσέτρεξαν να κατοικήσουν σε ερημικές περιοχές, ανέγγιχτες από τον πολιτισμό, προκειμένου να αφιερωθούν στις πνευματικές επιδιώξεις τους. Οι αναχωρητές της αιγυπτιακής ερήμου φαίνεται ήταν στην πλειονότητά τους Κόπτες χωρικοί, δηλαδή άνθρωποι λίγο ή πολύ εξοικειωμένοι με τις δυσκολίες του τοπίου όπου τελικά εμόνασαν. Αυτό αντανακλάται ιδιαίτερα στα ονόματα που απαντώνται σε συλλογές όπως τα 'Αποφθέγματα των αγίων Γερόντων' ή η Λαυσαϊκή Ιστορία –όπως Αμμούν, Ματώης, Παμβώ, Παφνούτιος, κ.ά.- και είναι στη μεγάλη τους πλειονότητα Κοπτικά.

Εκτός από την Αίγυπτο, όμως, η φλόγα της αναχώρησης διαδόθηκε στην παρακείμενη Παλαιστίνη και από εκεί στη Συρία. Η περιοχή όπου παρατηρήθηκε μεγάλη συγκέντρωση αναχωρητών στην Παλαιστίνη ήταν η έρημος της Ιουδαίας, στην περιοχή που καθορίζεται γεωγραφικά μεταξύ της Ιερουσαλήμ δυτικά, του ποταμού Ιορδάνη και της Νεκρής θάλασσας ανατολικά. Χαρακτηριστικό των αναχωρητών της περιοχής αυτής ήταν η ποικίλη προέλευσή τους. Σε μια μόνον περιοχή γειτονική των Αγίων Τόπων, ήδη από την τρίτη ή τέταρτη δεκαετία του 4ου αιώνα συγκεντρώνεται ένα ετερόκλητο πλήθος αναχωρητών.

Στη Συρία, όπου το τοπίο της υπαίθρου είναι φιλικότερο από εκείνο της Αιγύπτου ή της Ιουδαίας, οι άγιοι ασκητές, -κατά κανόνα γηγενείς- δεν βίωναν την απόλυτη απομόνωση από το χωριό ή την πόλη. To ίδιο συνέβη και τους επόμενους αιώνες, όταν το αναχωρητικό φαινόμενο πέρασε από την Ανατολή στη Μικρά Ασία και την Ελλάδα. Αν και οι ασκητές συγκεντρώνονταν σε συγκεκριμένους τόπους, κυρίως άγια όρη, δεν έπαψε να υφίσταται και μια επαφή με τα μεγάλα άστεα, κυρίως την Κωνσταντινούπολη. Από το όρος Όλυμπος Βιθυνίας όπου έχουμε τις πρώτες μαρτυρίες για την εγκατάσταση αναχωρητών, οι ασκητές πέρασαν διαδοχικά στο όρος Κυμινάς και κατόπιν στα όρη Λάτμος και όρος Γαλήσιον των δυτικών ακτών της μικρασιατικής γης. Από τα τέλη του 8ου αι. έχουμε και τις πρώτες μαρτυρίες αναχωρητών στην Ελλάδα, κυρίως στο Άγιον Όρος και τα Μετέωρα.

Βασικό πρόβλημα του αναχωρητή υπήρξε η ενδιαίτηση. Φαίνεται πως οι κατοικίες των ασκητών διαμορφώνονταν -σύμφωνα με την Δ. Παπαχρυσάνθου- με πρόχειρα υλικά, ικανά να προσφέρουν μια στοιχειώδη προστασία από τις ακραίες θερμοκρασιακές αλλαγές της ερήμου. Στην Άνω Αίγυπτο πιθανώς ένα απλό καλύβι ήταν αρκετό για να αντιμετωπίσει ο αναχωρητής τις θερμοκρασιακές αλλαγές, αλλά στην Κάτω Αίγυπτο με τις συχνότερες βροχοπτώσεις, η ανάγκη για μια καλύτερη και πλέον στέρεη κατοικία ήταν μεγαλύτερη. Ένα από πλέον πρόσφορα καταλύμματα προς αυτή την κατεύθυνση ήταν τα σπήλαια και σε αρκετές περιπτώσεις οι βραχοσκεπές.

Το δεύτερο στοιχείο που διέκρινε τον αναχωρητή από τον πρότερο κοσμικό βίο ήταν το ένδυμα, που υποδήλωνε και τη στροφή του προς τη νέα ζωή. Η απόρριψη του κοσμικού ενδύματος στην ακραία μορφή της ήταν απόρριψη των ενδυμάτων καθ' ολοκληρίαν. Στις πηγές αναφέρονται πολλοί αναχωρητές που έζησαν το υπόλοιπο του μοναστικού βίου τους γυμνοί με μακριά μαλλιά και γενειάδα. Ο γενικός κανόνας, ωστόσο, ήταν η απέκδυση από του κοσμικού ενδύματος και η ένδυση του αγγελικού σχήματος, του μοναχικού δηλαδή ενδύματος, εθιμική προσφορά συνήθως του συνήθως ενός γέροντα προς τον νέο μοναχό. Στο αγγελικό σχήμα, διαμορφωμένο ήδη από τον 4ο αιώνα, περιλαμβανόταν η μηλωτή, η ζώνη, ο ανάλαβος (επωμίδα, ωμοφόριο) και το κουκούλιον. Μετά την εγκατάσταση πολλών αναχωρητών στις ερήμους της Ανατολής, το αναχωρητικό σχήμα μαζί με την κουρά έγιναν τα βασικά σύμβολα του τελετουργικού εισδοχής στη μοναστική ζωή.

Ο μοναχισμός στην Ελλάδα

Στην απογραφή πληθυσμού του 2001 εμφανίζονται 230 μονές σε όλη την Ελλάδα, με πραγματικό πληθυσμό 5884 άτομα. Από τις μονές αυτές, οι 21 δεν είχαν κανένα κάτοικο. Στην απογραφή του 1991 ο πληθυσμός των μονών ήταν 4951 άτομα, εμφανίζεται λοιπόν μια αύξηση κατά 19% περίπου των μοναζόντων από το 1991 μέχρι το 2001.

Κέντρο του μοναχισμού στην Ελλάδα είναι το Άγιον Όρος, μια αυτοδιοικούμενη μοναστική κοινότητα με ορθόδοξους μοναχούς και πληθυσμό 1496 άτομα των μονών του Αγίου Όρους σε σύνολο πληθυσμού 2262 άτομα (απογραφή 2001). Μετά το Άγιον Όρος, οι περιοχές με το μεγαλύτερο πληθυσμό που κατοικεί σε μονές είναι ο νομός Ηρακλείου (500 άτομα), ο νομός Αρκαδίας (370 άτομα) και η Νομαρχία Δυτικής Αττικής με 272 άτομα.

Μοναχισμός και πολιτισμός

Δεν ήταν λίγες οι φορές που στη Δύση προέκυψαν ακαδημαϊκές ενασχολήσεις με το ερώτημα της σχέσης μεταξύ πολιτισμού και Εκκλησίας ή ειδικότερα μοναχισμού, επισημαίνοντας με επικριτική στάση την αντίθεση του προς τον πολιτισμό. Για την Εκκλησία, η συζήτηση αυτή, πολλές φορές κρίθηκε περιττή, καθώς εξ ορισμού η ίδια και ο μοναχισμός αμφισβητούν τον πολιτισμό ή έστω συγκεκριμένα κομμάτια του πολιτισμού του κόσμου αυτού. Για τους εκκλησιαστικούς άνδρες, μια εκκλησία που θα βρίσκεται κατά πάντα σύμφωνη με τον ήδη διαμορφωμένο πολιτισμό και κόσμο, εξάπαντος παρουσιάζει σημάδια αλλοίωσης. Πίστευαν άλλωστε ότι ήταν πάντοτε δείγμα της αληθινής Εκκλησίας το ότι η ίδια διώκεται κυρίως από την εξουσία και γενικά αμφισβητείται από το "κοσμικό πνεύμα".

Από την πλευρά της, η Εκκλησία διατύπωνε πάντα τη δική της πρόταση στον άνθρωπο για συμμετοχή στη ζωή του εκκλησιαστικού σώματος, στη διδαχή και τα μυστήρια και διατύπωνε το αίτημα για την "θεραπεία" των πραγμάτων και των ανθρώπων προκειμένου να επιτευχθεί μια ευτυχής πορεία για εκείνον. Ταυτόχρονα όμως, όλη αυτή η πορεία, για την εκκλησία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά παραγωγή πολιτισμού. Αντίθετη από τη γέννησή της προς τη διαρχία, δεν απαίτησε την καταστροφή του "ασθενούς σώματος", αλλά ανέχτηκε τον πολιτισμό αυτό της "πτώσης" τον οποίο και ζητά να θεραπεύσει.

Ο πολιτισμός της εκκλησίας και του μοναχισμού, θεωρούν πως είναι ο δρόμος της αναδημιουργίας όπου τα επιτεύγματα του πολιτισμού όχι μόνο δεν λείπουν από μέσα τους, αλλά απλώνονται παντού: στα γράμματα, τη ζωγραφική, τη μουσική, την αρχιτεκτονική, στην άσκηση και ασφαλώς στον τρόπο ζωής. Η προσαρμογή και ο εκσυγχρονισμός της εκκλησίας, με τρόπο που να ακολουθεί τις ραγδαίες αλλαγές των ιστορικών πραγμάτων και γεγονότων δεν είναι ο δρόμος ίασης που επιλέγουν για τον εαυτό τους η εκκλησία και ο μοναχισμός. Αντίθετα, η παράδοση του μοναχισμού, τον θέλει φαινομενικά (και όχι πραγματικά) απομακρυσμένο από τον κόσμο, ταυτόχρονα όμως κοντά σε αυτόν, και να παράγει πολιτισμό που θα αποτελεί ζύμη μεταμορφωτική του κόσμου.

Έτσι, σε όλα τα παραπάνω, βασικό ρόλο έχει το είδος της σχέσης που αναπτύσσει η εκκλησία και ο μοναχισμός με τον κόσμο. Και αν στη σχέση αυτή συμβαίνει η πρόσληψη του κόσμου από την Εκκλησία, τότε μέσω της σχέσης αυτής, ο κόσμος γίνεται εκκλησία και θεραπεύεται. Το άλλο είδος της σχέσης είναι η εκκοσμίκευση, η πρόσληψη δηλ. της Εκκλησίας από τον κόσμο.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

• Ευθυμιάδης Σ., Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι, τομ. Β’, ΕΑΠ, (Πάτρα 2001)
• Παπαχρυσάνθου Δ., Ο Αθωνικός μοναχισμός: Αρχές και οργάνωση, ΜΙΕΤ, (Αθήνα 1990) Βλ. ιδιαίτερα τις αναφορές του πρώτου κεφαλαίου στον πρώιμο μοναχισμό.
• Patrologia Graeca, «Βίος Αντωνίου»
• Λαυσαϊκή Ιστορία, (μτφρ. Συμεών μοναχού), Ι.Μ. Σταυρονικήτα, (Άγιον Όρος 1990)
• Λειμωνάριον, (μτφρ. Θεολόγου μοναχού), Ι.Μ. Σταυρονικήτα, (Άγιον Όρος 1993)
• Μοναχισμός, Σάββα Αγουρίδη, Ελληνικά Γράμματα, 1997.

Το παρόν λήμμα αντλεί τις πληροφορίες του από το αντίστοιχο της ελληνικής Βικιπαίδειας. Βλ. σχετικό ιστορικό