Αλλαγές

Η [[Βυζαντινή Αυτοκρατορία]] όμως, δύκολα θα μπορούσε να χαρακτηριστεί με συνολικούς όρους, είτε ως [[Θεοκρατία|Θεοκρατική]]<ref>''"Δεν υπήρξε βυζαντινή θεοκρατία, εφ' όσον θεοκρατία υφίσταται όπου ταυτίζεται ο θείος με τον ανθρώπινον νόμον και όπου ταυτίζεται ο θρησκευτικός με τον πολιτικόν άρχοντα. Εις το Βυζάντιον δε δεν παρατηρείται ούτε το εν ούτε το άλλο. Επομένως άλλως πρέπει να τεθούν τα πράγματα..."'' (Χρήστου Παναγιώτης, στο περιοδ. ''Κληρονομία'', τόμ. 5, τεύχ. 2 (ΙΟΥΛ 1973), Θεσσαλονίκη, Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, σελ. 436).</ref>, είτε ως [[Καισαροπαπισμός|Καισαροπαπική]], εκτός βέβαια από περιπτώσεις υπέρβασης εξουσίας, που μάλιστα, έχουν καταμηνυθεί ως τέτοιες. Κατά κανόνα, οι επικεφαλείς της Εκκλησίας δεν προσπαθούσαν να ασκήσουν εξουσία στα εγκόσμια και οι αυτοκράτορες δεν νομοθετούσαν πάνω σε θρησκευτικά θέματα χωρίς να λαμβάνουν υπ' όψιν τις αποφάσεις των ποιμένων της Εκκλησίας και τις εντολές του εκκλησιαστικού δικαίου<ref>Πλακίδας Deseille, "Η Ορθόδοξη Εκκλησία στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και εν μέσω των Εθνών" στο ''Ορθοδοξία - Ελληνισμός, Πορεία στην τρίτη χιλιετία'', τόμ. Β', έκδ. Ιεράς Μονής Κουτλουμουσίου, 2η έκδ., Άγιον Όρος 2002, σελ. 185-186.</ref>.

Αρκετοί είναι επίσης Όπως θα δούμε παρακάτω, δε συμμερίζονται όλοι οι ερευνητές που δε συμμερίζονται τις απόψεις του Β. Στεφανίδη. Ειδικά για την Α' Οικουμ. Σύνοδο, βασικό επιχείρημα του Β. Στεφανίδη, σύμφωνα με τον καθ. Ιω. Φειδά, είναι η περιγραφή του ''Ευσεβίου'' και άλλες θέσεις , τις οποίες ο καθ. Ιω. Φειδάς χαρακτηρίζει ως ''"εσφαλμένες, γιατί παρανοούν ή και παρερμηνεύουν τις χρησιμοποιούμενες πηγές με υποκειμενικές ταυτίσεις ή και γενικεύσεις..."''<ref>ΦειδάςΙω. Βλάσιος, ''Εκκλησιαστική Ιστορία- Απ' αρχής μέχρι την Εικονομαχία'', τόμ.Α', 3η έκδ..'', στο ίδιοΑθήνα 2002, σελ. 428</ref>. Ο καθηγητής Φειδάς θεωρεί πως ο Μ. Κωνσταντίνος ''"είχε πράγματι πλήρη συνείδηση...ότι η τελική απόφαση ήταν όχι δική του, κατά το υπόδειγμα της διαδικασίας του αυτοκρατορικού εκκλήτου, αλλά της συνόδου των επισκόπων, οι οποίοι θα αποφάσιζαν κατά πλειοψηφία ή και με ομοφωνία των μελών της, όπως και ο ίδιος ομολογεί."''<ref>στο ίδιο, σελ. 430</ref>. Εκτός των άλλων, ο αυτοκράτορας ''"είχε τη συνείδηση ότι απλώς ήταν "συμπαρών" ή ότι "παρήν" στις εργασίες της συνόδου"'' διαφορετικά, η σύνοδος ''"αντί της απλής δηλώσεως της "παρουσίας" του αυτοκράτορα ("επί παρουσία"), θα έπρεπε να χρησιμοποίηση δηλωτικούς του ρόλου του χαρακτηρισμούς ("προκαθημένου", "προεξάρχοντος", "εξάρχοντος" κ.λπ.)"''<ref>στο ίδιο, σελ. 431</ref>. Συνεπώς ''"τα εγκώμια...του Ευσεβίου στον αυτοκράτορα δεν θα πρέπει να εκληφθούν ως αποδεικτικά στοιχεία των δικαιωμάτων του βασιλιά στην Εκκλησία....Από την προσεκτική μελέτη...όλων των πηγών, και όχι μόνο των στοιχείων που παραθέτει ο Ευσέβιος, καταφαίνεται, ότι ο ρόλος του αυτοκράτορα στα εκκλησιαστικά πράγματα ήταν κατά βάσιν προστατευτικός"''<ref>Σκουτέρης Β. Κωνσταντίνος, ''Ιστορία Δογμάτων'', τόμ. Β', Αθήνα 2004, σελ. 67.</ref>.

Στην πραγματικότητα, το όλο ζήτημα περί ''Καισαροπαπισμού'' στο [[Βυζάντιο]], θα έπρεπε να επανεξεταστεί με τη βοήθεια μιας νέας προσέγγισης και οργάνωσης των πηγών ώστε να καθοριστεί σαφέστερα ο βαθμός και το είδος ελέγχου που ασκούσε πραγματικά ο αυτοκράτορας<ref>Deno J. Geanakoplos (Professor of History, University of Illinois), ''Church and State in the Byzantine Empire-A Reconsideration of the Problem of Caesaropapism'', Church History, Vol. 34, No. 4. (Dec., 1965), σελ. 381.</ref>, αφού, πρώτον, ''"δεν υπήρξε τίποτα στη βυζαντινή κατανόηση της χριστιανικής πίστης που θα αναγνώριζε τον αυτοκράτορα...δογματικά αλάθητο"''<ref>"caesaropapism", Britannica, ό.π..</ref> και δεύτερον, ''"πολλές ιστορικές περιπτώσεις άμεσης αυτοκρατορικής πίεσης στην εκκλησία τελείωσαν στην αποτυχία"''<ref>Στο ίδιο.</ref>. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η περίπτωση της [[Εικονομαχία|εικονομαχικής έριδας]] η οποία ''"κράτησε περισσότερο από εκατό χρόνια, πράγμα που δείχνει τις βαθιές ρίζες αυτής της παράδοσης "'' αλλά και πόσο ο καισαροπαπισμός μακροσκοπικά δεν μπορούσε να κάνει απολύτως τίποτα. Τέτοια παραδείγματα και τέτοιες περιπέτειες είναι αρκετές στην ιστορία του Βυζαντίου, όπως είναι ''"η απελπισμένη προσπάθεια βυζαντινών αυτοκρατόρων να επιτύχουν ένωση Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας"''<ref>Ιωάννου Δαμασκηνού, «''Ι. Κατα Μανιχαίων Διάλογος. ΙΙ. Προς τους Διαβάλλοντας...''», (απόδοση-σχόλιο Νίκος Ματσούκας), σελίς 20.</ref>, αλλά γεγονός το οποίο αποτελεί ένα από τα ''"πειστικότερα επιχειρήματα κατά του βυζαντινού καισαροπαπισμού"'' καθώς, ο αυτοκράτορας αν και μπόρεσε ''"να καθαιρέσει τρεις διαφορετικούς πατριάρχες'' [...] ''δεν μπόρεσε να ελέγξει ή να προσβάλει την ανεξαρτησία της Εκκλησίας και την ορθόδοξη πίστη της"''<ref>Meyendorff John, Παπαδάκης Αριστείδης, ''Η Χριστιανική ανατολή και πολλές άλλες που περιγράφονται στις παραγράφους που ακολουθούνη άνοδος του Παπισμού. Η εκκλησία απο το 1071 ως το 1453'', ΜΙΕΤ, Αθήνα 2003, σελ. 341.</ref>. Και οι περιπτώσεις αυτοκρατορικής αποτυχίας δεν είναι μόνο αυτές:

* ''"Ο Απέτυχε ο Μ. Κωνσταντίνος...επέβαλε όταν προσπάθησε να επιβάλλει συμβιβασμό με τον αρειανισμό"''ώστε να επιτύχει εκκλησιαστική ενότητα<ref>Βλ. Φειδάς Ιω. Βλάσιος, ''Εκκλησιαστική Ιστορία'', τόμ. Α΄, ό.π., σελ. 483. Κονιδάρης Ι. Γερ., "Σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας", λήμμ.: "Βυζάντιον", ''ΘΗΕ'', τόμ. 04, 1964, στ. 4.</ref> αλλά και ο ''"Ουάλης, ο οποίος ήταν οπαδός του αρειανισμού, "'' και ''"εφάρμοσε με ιδιαίτερη σκληρότητα την πολιτική του Κωνσταντίου εναντίον των οπαδών της Α' Οικουμενικής συνόδου"''<ref>Φειδάς Ιω. Βλάσιος, ''Εκκλησιαστική Ιστορία - Απ' αρχής μέχρι την Εικονομαχία...'', τόμό. Α', 3η έκδπ., Αθήνα 2002, σελ. 341.</ref>.

* Καταγράφεται Απέτυχε η ''"απόπειρα του Θεοδόσιου να επιβάλει την παρουσία του αυτοκράτορα στο ιερό του ναού"'' που . Η προσπάθεια αυτή ''"αποκρούστηκε αρχικώς από τον Αμβρόσιο στη Δύση, ενώ στη συνέχεια καταργήθηκε και στην Κωνταντινούπολη, όπως βεβαιώνει ο Κωνσταντίνος Ζ' και η 'Επαναγωγή' (ή Συναγωγή) του Φωτίου"''<ref>Καραμπελιάς Γιώργος, ''1204 η Διαμόρφωση του Nεώτερου Eλληνισμού'', Eναλλακτικές Eκδόσεις, Αθήνα 2006, σελ. 55.</ref>.

* Ο Απέτυχε ο σφετεριστής ''"Βασιλίσκος'' [επέβαλε] να επιβάλει ''"τον Μονοφυσιτισμό"''<ref>λήμμ.: "Βυζάντιον", ΘΗΕ, ό.π..</ref>, όπως και όταν ''"καταδίκασε τη Δ' Σύνοδο και τον Τόμο του Λέοντα Α' της Ρώμης, προσπαθώντας έτσι να ευνοήσει τους Μονοφυσίτες"''<ref>Σαββίδης Αλέξης, ''Τα Χρόνια Σχηματοποίησης του Βυζαντίου, 284-518 μ.Χ.'', Ιστορικές Εκδόσεις Στέφανος Δ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1983, σελ. 117.</ref>.

* Ο Το ίδιο συνέβη όταν ο αυτοκράτορας ''"Ζήνων...απέφευγε να συναριθμήση τη σύνοδο της Χαλκηδόνας στις προγενέστερες τρεις Οικουμενικές συνόδους"''<ref>Φειδάς, στο ίδιο, σελ. 664.</ref> και τελικά ''"παραμέρισε δια διαταγμάτων την Δ' Οικουμενικήν Σύνοδον"''<ref>ΘΗΕ, ό.π..</ref> η οποία πλέον δεν μνημονευόταν ''"ως υποχρεωτική"''<ref>Ματσούκας Α. Νίκος, ''Ορθοδοξία και Αίρεση στους εκκλησιαστικούς συγγραφείς του Δ', Ε', ΣΤ' αιώνα'', 2η έκδ., Θεσσαλονίκη 1992, σελ. 118.</ref>.

* Ο Απέτυχε και ο Ιουστινιανός όταν ''"δια τεσσάρων διαταγμάτων ώρισε την πίστιν των υπηκόων του, εφαρμόσας ενωτικήν πολιτικήν, εν τη προσπαθεία να ικανοποίηση αμφοτέρας τας πλευράς και τέλος επέβαλε τον Μονοφυσιτισμόν δια του Αφθαρτοδοκητισμού"''<ref>ΘΗΕ, στο ίδιο. βλ. και </ref> με διάταγμα του 564 μ.Χ.<ref>Στεφανίδης Βασ. (Αρχιμ.), ''Εκκλησιαστική Ιστορία - Απ' αρχής μέχρι σήμερον'', 6η έκδ. (ανατύπωση της β' έκδοσης του 1959), Παπαδημητρίου, Αθήνα 1998, σελ. 779Β.</ref> και ''"όσοι αρνήθηκαν να το επικυρώσουν, όπως ο Κωνσταντινουπόλεως Ευτύχιος, εκθρονίσθηκαν"''<ref>Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. Ζ', ''Βυζαντινός ελληνισμός - πρωτοβυζαντινοί χρόνοι 324-642 μ.Χ.'', Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα 1978, σελ. 418Β.</ref>.

* Ο Απέτυχε και ο Ηράκλειος όταν ''"επέβαλε τον Μονοθελητισμόν"''<ref>ΘΗΕ, ό.π..</ref> με την ''"Έκθεση"'' του, δηλ. διάταγμα που εξέδωσε το 638 μ.Χ.<ref>Καρμίρης Ιωάννης,'Τα δογματικά και συμβολικά μνημεία της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας, τόμ. Α', 2η έκδ., Αθήνα 1960, σελ. 202.</ref>.

* Ο Επίσης απέτυχαν ο ''"Λέων Γ', ο Κωνσταντίνος ο Ε' και άλλοι"'' [όταν επέβαλαν] ''"την εικονομαχίαν"''<ref>ΘΗΕ, στο ίδιο.</ref>(η οποία μάλιστα ''εκφυλίσθηκε'' όταν έμεινε ''"χωρίς την αυτοκρατορική υποστήριξη"''<ref>Φειδάς Ιω. Βλάσιος, ''Εκκλησιαστική Ιστορία - Απ' αρχής μέχρι την Εικονομαχία'', τόμ. Α', 3η έκδ., Αθήνα 2002, σελ. 788.</ref>).

* H Δεν έγινε αποδεκτή η ''"προσπάθεια του Νικηφόρου Φωκά να σεβασθή ως μάρτυρας όλους τους στρατιώτας που έπεσαν κατά την διάρκεια των αγώνων του με τους απίστους..."'' αφού ''"βρήκε αντίθετους τους Πατριάρχας και τους Επισκόπους και ως εκ τούτου ο Αυτοκράτωρ [...] αναγκάσθηκε να εγκατάλειψη το σχέδιο του"''<ref>Vasiliev Α.Α., ''Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας'', τόμ. Α', Μπεργαδής, Αθήνα 1954, σελ. 418.</ref>.

* Η Απέτυχε η αυτοκρατορική πολιτική ''"εν τω ζητήματι του σχίσματος και εν ταις αποπείραις προς ένωσιν μαρτυρεί τάσεις προς καισαροπαπισμόν, ο οποίος όμως απέτυχεν"''<ref>ΘΗΕ, ό.π..</ref> όπως στην περίπτωση του Μιχαήλ του Η', που ''"στη σύνοδο του 1277...αρνήθηκαν να επικυρώσουν τα σχέδια του...για την ένωση με την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία"''<ref>Κουτσούρης Γ. Δημήτριος, ''Η Λειτουργία του Συνοδικού Συστήματος κατά την περίοδο των Ησυχαστικών Ερίδων'', Αθήνα 1995.</ref>.

Φαίνεται τελικά ότι η ''"πεποίθηση, σ' ό,τι αφορά το Βυζάντιο ότι η Εκκλησία είναι υποταγμένη στο Κράτος, πράγμα που εκφράζεται με τον Καισαροπαπισμό"'' δεν φαίνεται ικανή ''"να περιγράψει μια πραγματικότητα που έχει περισσότερες αποχρώσεις και είναι πολύ πιο περίπλοκη...ο αυτοκράτορας, ως χριστιανός, εξαρτάται από τον πατριάρχη. Ο πατριάρχης, ως πολίτης του Κράτους, εξαρτάται από τον αυτοκράτορα. Αυτό το γεγονός προϋποθέτει τον απόλυτο χωρισμό, τη σαφή διάκριση, ανάμεσα στην αυτοκρατορική εξουσία και το ιερατείο, πράγμα που συνέβη στο Βυζάντιο. Έτσι ή πλατειά διαδομένη θεωρία, που παρουσιάζει τον βυζαντινό αυτοκράτορα ως ιερέα δεν αντέχει καθόλου όταν εξετάζουμε τις πηγές."''<ref>Γλύκατζη-Αρβελέρ Ελένη, 'Η Πολιτική Ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας', Ψυχογιός, Αθήνα 1988, σελ. 149-150.</ref>. Άλλωστε ''"ένας αυτοκράτορας των Χριστιανών...δεν ίσταται προ του θυσιαστηρίου, δεν τελεί τα μυστήρια, δεν φέρει τα τεκμήρια της Ιερωσύνης"''<ref>Φλορόφσκυ Γεώργιος, ''Οι Βυζαντινοί Πατέρες του Έκτου, Έβδομου και Όγδοου αιώνα'' (μτφρ. Παναγιώτου Κ. Πάλλη), Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1993, σελ. 333.</ref>. Δεν μπορεί κανείς να κατηγορήσει το Βυζάντιο για Καισαροπαπισμό, με την έννοια της υποταγής της Εκκλησίας στην Πολιτεία<ref>Ware Κάλλιστος (επίσκ. Διοκλείας), ''Η Ορθόδοξη Εκκλησία'' (μτφρ. Ροηλίδης Ι.), 4η έκδ., Ακρίτας, Αθήνα 2007, σελ. 73.</ref>. Εκκλησία και Πολιτεία σχημάτιζαν ένα οργανικό σύνολο, όμως μέσα σ' αυτόν τον οργανισμό υπήρχαν δύο διακεκριμένα στοιχεία, ''"η ιερωσύνη (sacerdotium) και η αυτοκρατορική εξουσία (imperium)'' [...] ''και κανένα στοιχείο δεν εξασκούσε απόλυτο έλεγχο πάνω στό άλλο"''<ref>Ware Κάλλιστος, ''Η Ορθόδοξη Εκκλησία'', ό.π.</ref>.

Σύμφωνα με τις τα παραπάνω απόψειςστοιχεία, ''"ένεκα της μη τελικής επικρατήσεως της καισαροπαπικής πολιτικής...["'' και] ''"των εκάστοτε τεθέντων υπ' αυτής σκοπών, δεν απέθεσεν ο καισαροπαπισμός την σφραγίδα του επί του ιστορικού βίου της Εκκλησίας"''<ref>λήμμ.: "Βυζάντιον", ΘΗΕ, στ. 5.</ref>. Ασφαλώς, η μικροσκοπική ''"εξέταση των ιστορικών γεγονότων δείχνει πως καισαροπαπικές επιβολές έγιναν πάμπολλες, σε περιπτώσεις κυρίως διοικητικές και σε εκλογές εκκλησιαστικών ηγετών"''<ref>Ματσούκας Α. Νίκος, ''Δογματική και Συμβολική θεολογία''', τόμ. Β΄, 2η έκδ., Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 457.</ref>. Εξετάζοντας όμως με μια ''"μακροσκοπική θεώρηση"'' τη σύγκρουση αυτοδιοικούμενης Εκκλησίας και Αυτοκρατορίας<ref>Ματσούκας, ''Δογματική...'', Β΄, σελ. 458.</ref>, ο ''"καισαροπαπισμός δεν κατόρθωσε τίποτα ουσιαστικό σε σοβαρά ζητήματα της Αυτοκρατορίας"''<ref>Ματσούκας, ''Δογματική...'', Β΄, σελ. 457.</ref> και μάλιστα , ιδιαίτερα σε ζητήματα που εκείνα τα οποία η Εκκλησία θεωρούσε ως ''"ζωής και θανάτου"''ζωτικής σημασίας<ref>Ματσούκας, ''Δογματική...'', Β΄, σελ. 458.</ref>, με αποτέλεσμα, η αυτοκρατορική εξουσία να μην κατορθώσει ποτέ ''"να διαπεράσει επιτυχώς τον εσωτερικό της πυρήνα, δηλ. το [[δόγμα]] και τα [[Ιερά Μυστήρια|μυστήρια]]"''<ref>Deno J. Geanakoplos, ό.π., σελ. 397: ''"Αs we have shown, the em­peror was never able successfully to penetrate into the church's inner core, the more spiritual form relating to dogma and the sacraments"''.</ref>.

Κατά συνέπεια, ο όρος ''Καισαροπαπισμός'' ''"έχει απορριφθεί από τους περισσότερους μελετητές ως παραπλανητική και ανακριβής ερμηνεία της [[Βυζάντιο|Βυζαντινής]] πολιτικής πραγματικότητας"''<ref>Στο πρωτότυπο: ''"The term has been rejected by most scholars as a misleading and inaccurate interpretation of Byz. political reality."'' (Aristeides Papadakis-Alexander Kazhdan, "Caesaropapism", ''The Oxford Dictionary of Byzantium'', Ed. Alexander P. Kazhdan, Oxford University Press, 1991).</ref>. Μάλιστα, ο άγιος [[Μάξιμος Ομολογητής]] (7ος αι.), στον αγώνα του εναντίον των διαταγμάτων του Ηρακλείου και του Κώνσταντος Β΄, διατύπωσε σαφείς απόψεις που ''"δείχνουν το ισχύον βυζαντινό πρότυπο"''<ref>Μαξίμου ΟμολογητούΜατσούκας, ''Εξήγησις της κινήσεωςΔογματική...'', ''PG'' 90Β΄,117ΑΒσελ. 456.</ref>:

:''"Και ουδείς των βασιλέων ηδυνήθη μέσαις φωναίς πείσαι τους θεηγόρους πατέρας συμβιβασθήναι τοις επί αυτών αιρετίζουσιν αλλά ταις τραναίς και κυρίαις και καταλλήλοις τω ζητουμένω δόγματι εκέχρηντο, λέγοντες προφανώς ότι ιερέων εστί το ζητείν και ορίζεσθαι περί των σωτηρίων δογμάτων της Καθολικής Εκκλησίας. Και είπας· τι ουν; ουκ έστι πας βασιλεύς χριστιανός και ιερεύς; Και είπον ουκ έστιν ουδέ γαρ παρίσταται θυσιαστηρίω"''<ref>Ματσούκας ΑΜαξίμου Ομολογητού, ''Εξήγησις της κινήσεως'', ''PG'' 90,117ΑΒ. Νίκος</ref>. Στην πραγματικότητα, ο χαρακτηρισμός του βυζαντινού συστήματος ως ''Δογματική και Συμβολική θεολογίακαισαροπαπισμός'', είχε σκοπό δυσφημιστικό, τελικά όμως ''"απορρίφθηκε εμφαντικά από πολλούς ικανούς μελετητές του Βυζαντίου σαν πλήρης παρανόηση, σαν προκατειλημμένος αναχρονισμός"''<ref>Φλορόφσκυ Γεώργιος, τόμ''Χριστιανισμός και πολιτισμός'' (μτφρ. Παναγιώτου Κ. Β΄Πάλλη), 2η έκδ., Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 19882000, σελ. 45698.</ref>. Σε αιρετικούς αυτοκράτορες δεν υπήρξε υπακοή<ref>Μέγιεντορφ Ιωάννης, ''Η Βυζαντινή κληρονομιά στην Ορθόδοξη Εκκλησία'' (μτφρ. Μόσχος Δημήτρης), Αρμός, Αθήνα 1990, σελ. 19.</ref>. Σημαντικά εκκλησιαστικά πρόσωπα όπως ο [[Αθανάσιος Αλεξανδρείας]] (+373), ο [[Ιωάννης ο Χρυσόστομος]] (+407), ο [[Μάξιμος ο Ομολογητής]] (+662), ο [[Ιωάννης ο Δαμασκηνός]] (+750), ο [[Θεόδωρος ο Στουδίτης]] (+826), αντιστάθηκαν στην αυτοκρατορική εξουσία, ενώ, η μνήμη πολλών αυτοκρατόρων, ειδικά του ''Κωνσταντίου'' του Α΄ (337-361), του ''Λέοντος'' του Γ΄ (717-741), του ''Κωνσταντίνου'' του Ε΄ (του ''Κοπρωνύμου'') (741-775) και του ''Μιχαήλ'' του Η΄ (1250-1282), αναθεματίστηκαν επίσημα, επειδή υποστήριξαν ετερόδοξες διδασκαλίες<ref>Μέγιεντορφ, ''Η Βυζαντινή κληρονομιά...'', ό.π.</ref>.