Πάπυροι της Οξυρρύγχου

Με τον όρο πάπυροι της Οξυρρύγχου αναφερόμαστε σε ένα πολύ μεγάλο αριθμό παπυρικών χειρογράφων που βρέθηκαν μετά από πολύχρονες ανασκαφές (1895-1934) στην Οξύρρυγχο, ένα κεφαλοχώρι στην Άνω Αίγυπτο, νότια του Φαγιούμ. Πιθανόν η ονομασία να προέρχεται από το όνομα ενός ψαριού με μυτερό ρύγχος που συνδέεται μάλιστα με μια παράδοση για τον Όσιρι, σύμφωνα με την οποία, η Ίσιδα κατορθώνει να μαζέψει και να συναρμολογήσει όλα τα μέλη του νεκρού Όσιρι, εκτός από το πέος του, που το έχει φάει το ψάρι Οξύρρυγχος.

Οι ανασκαφές, αποκάλυψαν πολλά φιλολογικά κείμενα ελληνικά ή λατινικά της προχριστιανικής και χριστιανικής εποχής, κείμενα θρησκευτικά και μη, ντοκουμέντα διοικητικά ή εμπορικά, ιδιωτικές επιστολές, λογαριασμούς κ.ά. Επρόκειτο για παπύρους, ορισμένοι από τους οποίους έχουν μεγάλη φιλολογική αξία.

Η αφθονία των ευρημάτων είναι ένας από τους λόγους για τον οποίο υπάρχουν πολλές αταύτιστες ομάδες ανάμεσα στα χιλιάδες κείμενα που προέρχονται από την Οξύρυγχο και η ταύτισή τους είναι ένας από τους στόχους της παπυρολογίας.

Είναι όμως γεγονός ότι, οι φιλόλογοι πλέον μπορούσαν να συμβουλεύονται ένα πλήθος αρχαίων χειρόγραφων, κατά μέσο όρο μια χιλιετία αρχαιότερων από τα χειρόγραφα που υπήρχαν πρωτύτερα. Αν και οι πάπυροι με λογοτεχνικά κείμενα είναι λιγότεροι από τα διαφόρων ειδών έγγραφα σε αναλογία ένα προς δέκα, εντούτοις σώθηκαν πολλά αρχαία παπυρικά χειρόγραφα με γνωστά κείμενα, καθώς και ένας σημαντικός αριθμός νέων κειμένων που ήρθαν να προστεθούν στη γνώση μας για την αρχαία ελληνική λογοτεχνική παραγωγή.

Στην εικοσαετία που μεσολάβησε από τις πρώτες ανασκαφές για την ανεύρεση παπύρων το 1895/6 ως την έναρξη του Α' παγκόσμιου πολέμου, το 1914, οργανώθηκε σε επιστημονική βάση η έρευνα του εδάφους και η μελέτη των ευρημάτων. Την περίοδο αυτή εκδόθηκαν χιλιάδες κείμενα και άρχισαν να συντάσσονται και τα αναγκαία επιστημονικά βοηθήματα, οι κατάλογοι και τα ευρετήρια των πηγών και τα λεξικά.

Οι ανασκαφές

Η Οξύρρυγχος, όπως και ολόκληρη η Αίγυπτος, είχε γίνει μια περιοχή ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού μετά την κατάκτηση της από τον Αλέξανδρο το 332. Οι ανασκαφές που πρωτοξεκίνησαν εκεί το 1895 από τους Άγγλους καθηγητές Β. Ρ. Grenfell και Α. S. Hunt, συνεχίστηκαν μέχρι το 1907 με σκοπό να συνεχιστούν το 1909, αλλά όταν ο Grenfell αρρώστησε το 1908, οι Άγγλοι παραιτήθηκαν από τα δικαιώματα των ανασκαφών. Την άδεια να συνεχίσουν την εξασφάλισαν οι Ιταλοί, οι όποιοι είχαν ιδρύσει το 1908 μια Εταιρεία Παπυρικών Ερευνών. Το 1910, 1912 και 1913, οι πανεπιστημιακοί καθηγητές Ε. Pistelli και G. Farina έκαναν ανασκαφές στην Οξύρυγχο ενώ ο Ε. Breccia πήγε έκει το 1927/8, το 1932 και το 1934, για να συνεχίσει τις έρευνες για λογαριασμό της Ιταλικής Εταιρείας.

Τα ευρήματα

Οι πάπυροι βρέθηκαν μέσα σε τάφους ή μέσα μεγάλους αποθέτες σκουπιδιών. Οι πάπυροι αυτοί στάθηκε δυνατό να διασωθούν, επειδή περικλείονταν από απορρίμματα που σιγά σιγά έπαιρναν αρκετό υψος, με αποτέλεσμα το περιεχόμενο τους να μην προσβάλλεται από την επίδραση της υγρασίας που δημιουργούσαν οι ετήσιες πλημμύρες και η άρδευση. Η ξηρασία του κλίματος συνέτεινε και αυτή να μην παθαίνουν οι πάπυροι άλλες ζημιές.

Ένα μέρος των παπύρων σώθηκε εξαιτίας της ταφικής συνήθειας να δημιουργούν για τις μούμιες περιβλήματα που κατασκεύαζαν από στρώματα παπύρου κολλημένα το ένα πάνω στο άλλο, κάτι παρόμοιο περίπου με το σημερινό πεπιεσμένο χαρτί, και πιθανόν για το σκοπό αυτόν αγόραζαν μεγάλες ποσότητες άχρηστων παπύρων. Πολλοί από αυτούς τους παπύρους προέρχονταν από κατεστραμμένα χειρόγραφα, που δεν τα χρησιμοποιούσαν πιά οι κάτοχοι τους.

Ανάμεσα στα ευρήματα, υπήρξαν κείμενα είτε καινούρια, είτε γνωστά από πριν των οποίων επικυρώθηκε πλέον η ύπαρξή και άλλα που είχαν χαθεί τα ιστορικά ίχνη τους και ξαναβρέθηκαν. Από τα νέα κείμενα, δε διασώθηκαν όλα ακέραια, ούτε και είναι όλα υψηλής λογοτεχνικής στάθμης. Ανάμεσά τους όμως περιλαμβάνονται έργα σημαντικά, όπως η Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλη, οι Ωδές του Βακχυλίδη, μεγάλα τμήματα του σατυρικού δράματος Ιχνευταί του Σοφοκλή, και της Υψιπύλης του Ευριπίδη. Επίσης σχεδόν ολόκληρος ο Δύσκολος του Μενάνδρου και μεγάλα τμήματα από τις κωμωδίες του Επιτρέποντες, Σαμία και Σικνώνιος.

Βρέθηκαν ακόμα έργα λυρικών και ερωτικών ποιητών, όπως ο Βακχυλίδης, ο Ηρώνδας, ο Καλλίμαχος και η Σαπφώ της οποίας βρέθηκε βιογραφία γραμμένη τον 4ο αιώνα κι ενώ είχε ήδη εδραιωθεί ο μύθος γύρω από την προσωπικότητα και τους έρωτες της. Τα κείμενα πάντως που βρίσκονται συχνότερα ανάμεσα στους παπύρους είναι αυτά που χρησιμοποιούσαν ως σχολικά αναγνώσματα και έτσι, σώθηκαν εκατοντάδες πάπυροι με τα ποιήματα του Ομήρου.

Με τα ευρήματα, οι γνώσεις μας για τον Αισχύλο πλουτίσθηκαν, βρέθηκαν μεγάλα αποσπάσματα λόγων του Υπερείδου και ένας περίπου ακέραιος λόγος του, όχι όμως άπό τους σπουδαιότερους, ένας ύμνος της Ίσιδος, φυλαχτά του 2ου ή του 3ου αιώνα μ.Χ., όστρακα με επωδούς.

Ανάμεσα στις άλλες εντυπωσιακές ανακαλύψεις συμπεριλαμβάνονται και πολλοί σημαντικοί βιβλικοί πάπυροι όπως το γνωστικό ευαγγέλιο του Θωμά με τα 114 "Λόγια του Ιησού", πάπυρος που περιέχει απόσπασμα του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου, άλλα αποσπάσματα κανονικών και απόκρυφων ευαγγελίων, όπως και τμήματα λειτουργικών, θεολογικών ή αγιολογικών έργων, "δηλώσεις μετανοίας" (libelli persecutionis) και επιστολές.

Πολύ σημαντικό εύρημα είναι ένα μικρό κομμάτι διαστάσεων 6,35 Χ 8,89 εκατοστών, γνωστό ως Papyrus52 ή P52, από το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο, που χρονολογείται στις αρχές του δεύτερου αιώνα και είναι το παλαιότερο χειρόγραφο ευαγγελίου που γνωρίζουμε σήμερα. Κατά την περίοδο 1906/7 βρέθηκαν τέσσερις ακέραιοι κώδικες του 5ου αιώνα που περιέχουν το Δευτερονόμιο, τον Ιησού του Ναυή, τους Ψαλμούς, τα τέσσερα ευαγγέλια και τις Επιστολές του Απόστολου Παύλου.
Οι πάπυροι της Οξυρρύγχου που βρέθηκαν σε αυτή τη σημαντική περίοδο ανακαλύψεων, έδωσαν μεγάλη ποσότητα παπυρικού υλικού, που βοήθησε σημαντικά την ανάπτυξη της παπυρολογίας ως μίας ανεξάρτητης ιστορικής επιστήμης.

Βιβλιογραφία

• Paul Harvey, The Oxford Companion to Classical Literature, Clarendon Press, 1937
• Heinz-Gunther Nesselrath, Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία-Τόμος Α', Παπαδήμας, 1997
• E. G. Turner, Ελληνικοί πάπυροι-Εισαγωγή στη μελέτη και τη χρήση των παπυρικών κειμένων, ΜΙΕΤ, 1981
• Elpidio Mioni, Εισαγωγή στην Ελληνική Παλαιογραφία, ΜΙΕΤ, 1985.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• POxy: Oxyrhynchus Online: Οδηγός και ιντερνετική βάση δεδομένων για τους Πάπυροι της Οξυρρύγχου.