- Τίτλος βιβλίου: Εγκυκλοπαιδικό Προσωπογραφικό Λεξικό Βυζαντινής Ιστορίας και Πολιτισμού (ΕΠΛΒΙΠ)
- Συγγραφέας: Συλλογικό έργο (επιμελητής: καθ. Αλέξης Σαββίδης)
- Εκδότης: εκδ. Ιωλκός" και εκδ. "Μέτρον" (συνεργασία)
- Τόπος Έκδοσης: Αθήνα
- Έτος Έκδοσης: 1996-2006
- Τόμοι: 6 + 1 με βιβλιογραφία (αναμένονται άλλοι 6 συν ένας ακόμα με διορθώσεις και προσθήκες)
- Σελίδες: Από 280 έως 410 σελίδες ανά τόμο.
- Περιεχόμενα: Τα εξώφυλλα των έξι τόμων με τα λήμματα
- Σύνοψη: Ένα αξιόλογο και μοναδικής σημασίας λεξικογραφικό έργο, έχει ξεκινήσει εδώ και μερικά χρόνια υπό την επιμέλεια του καθ. Αλέξη Σαββίδη και με τη συνεργασία ενός διαρκώς αυξανόμενου αριθμού επιστημόνων, Ελλήνων και ξένων, οι οποίοι αισίως πλησιάζουν τους ογδόντα. Πρόκειται για ένα εγχείρημα το οποίο επιδιώκει να καλύψει ένα σημαντικό κενό στην ελληνική βυζαντινολογική και μεσαιωνολογική βιβλιογραφία, καθώς σκοπός του είναι να παραδώσει έναν πλήρη -"εντός των ορίων των ανθρωπίνων δυνατοτήτων"[1]- επιστημονικό προσωπογραφικό κατάλογο, "που αφορά σε μεμονωμένα άτομα, ομάδες ατόμων και λαούς, των οποίων το κοινό γνώρισμα είναι η άμεση ή έμμεση, έστω και εντελώς απομακρυσμένη, σχέση με την συγκροτημένη κρατική οντότητα της Αυτοκρατορίας που ορίζεται με το νεώτερο συμβατικό ιστορικό όρο ‘Βυζαντινή’"[2]. Σκοπός του έργου είναι να καλύψει όλη τη βυζαντινή προσωπογραφία της περιόδου 300 - 1500 μ.Χ., περιλαμβάνοντας λήμματα προσώπων, οικογενειών ("οίκων") και δυναστειών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας καθώς και των γειτονικών της κρατών, εθνών, φυλών κ.λπ. Αυτοκράτορες, βασιλείς, πρίγκιπες και λοιποί ηγεμόνες, στρατηγοί και άλλοι αξιωματούχοι, άγιοι, όσιοι, Πατέρες της Εκκλησίας, σημαντικά εκκλησιαστικά πρόσωπα, όπως Πατριάρχες και Επίσκοποι όλων των Πατριαρχείων της Ανατολής, Πάπες και Αντίπαπες, και πολλά άλλα ιστορικά πρόσωπα κάθε εθνικότητας, κοσμικά και εκκλησιαστικά, έχουν θέση σε αυτό το μνημειώδες έργο. Όπου χρειάζεται, αναλυτικοί πίνακες χρονολογιών και ονομάτων παρατίθενται, και βεβαίως, στην αρχή κάθε τόμου ένας αριθμός σελίδων είναι αφιερωμένος στην ερμηνεία των (αρκετών εκατοντάδων) βραχυγραφιών με τις οποίες συμβολίζονται κάθε είδους πηγές και βοηθήματα που έχουν χρησιμοποιηθεί από τους συντάκτες, οι οποίοι στοχεύουν σε ένα έργο που θα "χρησιμεύσει και ως βασικό πληροφοριακό Compendium [βραχεία σύνοψη, επιτομή] Μεσαιωνικής Ελληνικής Ιστορίας και Πολιτισμού καθώς και ως έργο αναφοράς (reference work) στην επιστημονική κοινότητα, ελληνική και ξένη"[3]. Το εγχείρημα του ΕΠΛΒΙΠ είναι σίγουρα τολμηρό και φιλόδοξο, αφού οι δώδεκα αιώνες βυζαντινής ιστορίας και ο όγκος του υλικού προκαλούν δέος: πρέπει να γίνει μια δύσκολη επιλογή ανάμεσα σε χιλιάδες πρόσωπα, να γίνει ταξινόμηση των πηγών, ξεδιάλεγμα μιας τεράστιας βιβλιογραφίας, συγκέντρωση του υλικού, διασταύρωση των πληροφοριών. Τα λήμματα και τα σχετικά με αυτά στοιχεία έχουν αυστηρά πληροφοριακή μορφή η οποία επιτυγχάνεται με το χωρισμό των περισσοτέρων λημμάτων σε δυο βασικές ενότητες: η πρώτη με βασικά βιογραφικά στοιχεία και μια γενική αξιολόγηση της προσφοράς του προσώπου, και η δεύτερη με εργογραφία (αν υπάρχει) και περιεκτική ανάλυση του έργου αυτού. Το ΕΠΛΒΙΠ σαφώς πετυχαίνει τον στόχο του: προσφέρει τα βασικά στοιχεία που χρειάζεται ο αναγνώστης, ο φοιτητής, ο επιστήμονας, για να κατανοήσει τον ρόλο του Μ. Αθανασίου και από εκεί και πέρα, στο επαρκές βιβλιογραφικό σημείωμα, παραπέμπει όχι μόνο σε εκδόσεις των έργων του (PG και ΒΕΠΕΣ) αλλά και στο προαναφερθέν άρθρο της ΘΗΕ, στις Πατρολογίες του Παν. Χρήστου και του Δημ. Τσάμη, σε μονογραφία του Στυλ. Παπαδόπουλου, στην Εκκλησιαστική Ιστορία του Β. Στεφανίδη και σε άλλα αξιόλογα βοηθήματα Ελλήνων και ξένων που θα ενημερώσουν πλήρως εκείνον που ενδιαφέρεται για περισσότερα. Μάλιστα, όπως σημειώνεται από τους συντάκτες στα σχετικά σημειώματα, όπου υπάρχει μετάφραση κάποιου ξενόγλωσσου έργου, προτιμάται να καταγραφεί αυτό για ευκολία του Έλληνα αναγνώστη.
- Μερικά από τα σημεία που μας άρεσαν ιδιαίτερα στο "Εγκυκλοπαιδικό Προσωπογραφικό Λεξικό Βυζαντινής Ιστορίας και Πολιτισμού" είναι τα εξής:
- Το μικρό σχήμα: πρόκειται για ένα εργαλείο δουλειάς που μπορεί άνετα να βρίσκεται επάνω στο γραφείο του μελετητή/φοιτητή (ακόμα και 12τομο) για τα πρώτα στάδια της εργασίας του. Μπορεί επίσης κάποιος τόμος να μεταφερθεί με ευκολία στη βιβλιοθήκη όπου θα πραγματοποιηθεί η αναζήτηση της βιβλιογραφίας που αναφέρεται στο τέλος κάθε λήμματος.
- Τα βιβλιογραφικά σημειώματα: στο τέλος κάθε λήμματος (για να μην αναφέρουμε και τη συχνή χρήση παραπομπών μέσα ίδιο το σώμα του κειμένου), παρέχεται εκτενές βιβλιογραφικό σημείωμα το οποίο όχι μόνο δείχνει την επιστημονική κατάρτιση των συγγραφέων και το επίπεδο γνώσης του αντικειμένου που χειρίζονται, αλλά βοηθά πάρα πολύ κάθε ενδιαφερόμενο στην άμεση συγκέντρωση μιας βασικής ελληνικής και ξένης βιβλιογραφίας για να συνεχίσει τη μελέτη του. Συγκρίνοντας την παρεχόμενη βιβλιογραφία, θεωρούμε ότι έχει γίνει πολύ περισσότερη δουλειά από άλλα αντίστοιχα έργα που έχουμε υπόψη μας. Επιπλέον, ο μέσος χρήστης θα θεωρήσει ανεκτίμητη βοήθεια τη συχνή αναφορά σε έγκυρα έργα της ελληνόφωνης βιβλιογραφίας (όπως του Διονυσίου Ζακυθηνού, του Ιω. Καραγιαννόπουλου, της Αικ. Χριστοφιλοπούλου, του Αλ. Σαββίδη, του G. Ostrogorsky, του A.A. Vasiliev, την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών, κ.λπ.) καθώς θα έχει μπροστά του ένα σύνολο παραπομπών με αριθμό σελίδας, ώστε να ανατρέξει γρήγορα και εύκολα σε πολλά ή και όλα αυτά. Επιπλέον, οι τίτλοι ανάμεσα στα προτεινόμενα έργα βοηθούν στην θεματική ταξινόμηση της βιβλιογραφίας.
- Αξιολογικές προτάσεις μέσα στα βιβλιογραφικά σημειώματα: Βρήκαμε εξαιρετική ιδέα, τις διευκρινήσεις που δίδονται κάποτε από τους συντάκτες σε παρένθεση (όπως "σημαντικό", "εκλαϊκευτικό", "αναλυτικό", κ.λπ.) οι οποίες βοηθούν πολύ τον μέσο αναγνώστη να μην "χαθεί" μέσα στις βιβλιογραφικές επιλογές που του προσφέρονται (για παράδειγμα, στο λήμμα "Βασίλειος Β΄ ο ‘Βουλγαροκτόνος’", το τετρασέλιδο κείμενο του λήμματος συνοδεύεται από άλλες τρεισήμισι σελίδες με βιβλιογραφία οι οποίες περιλαμβάνουν πάνω από ογδόντα αναγνωστικές προτάσεις!). Θα ήταν πολύ καλή ιδέα μάλιστα, οι τόσο χρήσιμες προτάσεις αυτές (που τώρα παρουσιάζονται περιστασιακά), να αποτελέσουν δομικό στοιχείο του λεξικού στο μέλλον.
- Ασφαλώς, η τελική κριτική θα πραγματοποιηθεί με την ολοκλήρωσή του λεξικογραφικού έργου, όμως με πολύ θετικό τρόπο αντιμετωπίζουν το ΕΠΛΒΙΠ όλες οι βιβλιοπαρουσιάσεις μέχρι σήμερα (πολλές από τις οποίες επισυνάπτονται στις τελευταίες σελίδες του 4ου τόμου), ενώ, κατά την τελευταία δεκαετία, το λεξικό έχει γίνει έργο αναφοράς και παραπέμπουν σε αυτό επιστημονικά βιβλία, άρθρα επιστημονικών περιοδικών, διδακτορικές διατριβές, κ.λπ.
- Η χρησιμότητα του έργου αυτού είναι δεδομένη, η επιστημονική του σοβαρότητα αναμφισβήτητη και το βιβλιογραφικό κενό που καλύπτει μεγάλο. Πιστεύουμε ότι με την ολοκλήρωσή του, θα αποτελέσει αναπόσπαστο κομμάτι κάθε ενημερωμένης βιβλιοθήκης και σημείο αναφοράς παντός ασχολουμένου με το Βυζάντιο, χωρίς να παραβλέπουμε ότι ήδη, οι 6 τόμοι που έχουν εκδοθεί προσφέρουν πολύ σημαντικές υπηρεσίες με τα 1.500 και πλέον λήμματα που περιέχουν.