Αλλαγές

{{ΟρθόδοξοςΧριστιανισμός}}'''Χριστιανοί απολογητές ''' ή απλώς '''απολογητές ''' αποκαλείται μια ομάδα «''αριθμός λογίων χριστιανών συγγραφέων οι οποίοι έδρασαν στην εκκλησία έζησαν τον 2ο αιώνα μ.Χ. και οι οποίοι ανέλαβον ως έργον των αφενός μεν να απολογηθούν ενώπιον των αρμοδίων αρχών υπέρ των αδίκως διωκομένων χριστιανών…αφετέρου δε να καταδείξουν τον χριστιανισμόν ως τη μόνη αληθή και σύμφορον φιλοσοφία''»<ref>Ανδρέα Θεοδώρου, Ιστορία των Δογμάτων, Τόμος Ά, Μέρος Β΄, σελίς 31</ref>. Η ονομασία αυτή τους αποδόθηκε , ένεκα του της τύπου της γραμματείας της οποία οποίας υπήρξαν θεμελιωτές. Στόχος των απολογητών καταστάθηκε η απόκρουση των εξωγενών θεολογικών επιδράσεων του φιλοσοφικού και ειδωλολατρικού περιβάλλοντος στη θεολογία της εκκλησίας, η διαμαρτυρία κατά της κρατικής εξουσίας λόγω των άδικων διωγμών που υπόκεινταν, η απόκρουση δοξασιών οι οποίες αποδίδονταν σε αυτή και τον εν γένη χριστιανικό βίο, καθώς και η ανάδειξη του χριστιανισμού ως μόνης αλήθειας και συμφέρουσας για τον άνθρωπο φιλοσοφίας. Έτσι κατά βάση απηύθυναν ομολογίες αντιδρώντας στις επιρροές, τις προσμίξεις και τις επιθέσεις σε βάρος του χριστιανισμού, ταυτόχρονα όμως προσπαθώντας να προσελκύσουν όσο περισσότερους πιστούς μπορούσαν μέσα από αυτού του είδους τις πραγματείες. Τελικά μέσα από το έργο των απολογητών, είναι γενικά αποδεκτό, πως επήλθε μια φάση σύγκλησης με τον ελληνισμό, η οποία προήλθε από την αφομοίωση πολιτισμικών και μορφολογικών στοιχείων της ελληνικής παιδείας και περιβάλλοντος.

Στόχος των ''απολογητών'' καταστάθηκε η απόκρουση των εξωγενών θεολογικών επιδράσεων του [[Φιλοσοφία|φιλοσοφικού]] και ειδωλολατρικού περιβάλλοντος στη θεολογία της εκκλησίας ''"οι οποίες πλαστογραφούσαν το μήνυμά της"''<ref>Κ. Σκουτέρη, «''Ιστορία των Δογμάτων, σελίς 217''»</ref>, η διαμαρτυρία κατά της κρατικής εξουσίας λόγω των άδικων διωγμών που υπόκεινταν, η απόκρουση δοξασιών οι οποίες αποδίδονταν σε αυτή και τον εν γένη χριστιανικό βίο, καθώς και η ανάδειξη του χριστιανισμού ως μόνης αλήθειας και συμφέρουσας για τον άνθρωπο φιλοσοφίας. Έτσι κατά βάση απηύθυναν ομολογίες αντιδρώντας στις επιρροές, τις προσμίξεις και τις επιθέσεις σε βάρος του χριστιανισμού, ταυτόχρονα όμως τονώνοντας το ηθικό των διωκόμενων χριστιανών, κερδίζοντας τη συμπάθεια του περιβάλλοντος της εποχής. Τελικά μέσα από το έργο των ''απολογητών'', είναι γενικά αποδεκτό, πως επήλθε μια φάση σύγκλησης με τον ελληνισμό, η οποία προήλθε από την αφομοίωση πολιτισμικών και μορφολογικών στοιχείων της ελληνικής παιδείας και περιβάλλοντος. Πρώτος χριστιανός συγγραφέας, ο οποίος σήμερα θεωρείται ότι εισήγαγε την απολογητική γραμματεία είναι ο [[Κοδράτος]]<ref>Ιω. Ζηζιούλας, Ελληνισμός και Χριστιανισμός, σελίς 162</ref>, αλλά θεμελιωτές της ήταν οι [[Ιουστίνος ο Μάρτυρας]] και [[Αρίσταρχος ο Πελλαίος]], οι οποίοι μάλιστα προέρχονταν από τον χώρο των ''ιουδαίων λογίων''. Η κοινή εντύπωση που θέλει να ταυτίζεται η ''απολογητική γραμματεία '' μόνο με τους αποκληθέντες απολογητές, είναι εσφαλμένη<ref>Παναγιώτης Χρήστου, «Εκκλησιαστική Γραμματολογία», Τόμος Α΄, σελίς 64</ref> αφού η απολογητική δεν εξαλείφθηκε ποτέ στο χριστιανισμό. Αποκαλούνται όμως έτσι, διότι ήσαν οι θεμελιωτές της χριστιανικής απολογητικής γραμματείας.

Οι πρώτοι θρησκευτικοί απολογητές αρχικά ενεφανίσθησαν στον [[Ιουδαϊσμός|Ιουδαϊσμό]] και όχι στον χριστιανισμό, αλλά στον Ιουδαϊσμό. Οι ιουδαίοι ''Ιουδαίοι'' από την εποχή που περιέπεσαν σε κατοχή από τα Ρωμαϊκά στρατεύματα , διήλθαν σε ένα στάδιο αποξενώσεως, αν και όχι ιδιαίτερα έντονο, με αποτέλεσμα να αναπτύξουν αξιόλογη απολογητική γραμματεία σε μία προσπάθεια να δικαιώσουν τη την πίστη τους έναντι του περιβάλλοντος και γενικότερα τους πνεύματος της εποχής. Την εποχή όμως της ευρείας ανάπτυξης του χριστιανισμού κατά το δεύτερο αιώνα μετά Χριστόν, σε αντίστοιχη κατάσταση εισήλθε ο ''χριστιανισμός'', ο οποίος τώρα βρέθηκε στην ανάγκη να αναιρέσει μέσω της γραμματείας τών θεολόγων της, τις όποιες κακοδοξίες της απέδιδαν. Η απολογητική διάθεση μάλιστα των χριστιανών ήδη εκπροσωπείται από τον [[Απόστολος Παύλος|Απόστολο Παύλο ]] στην [[Καινή Διαθήκη]], με αποτέλεσμα να θεωρείται «φυσική «''φυσική συνέχεια της απολογητικής που είχε την αρχή της στην Καινή Διαθήκη και εκφράζεται κυρίως στο Ευαγγέλιο του Μάρκου και τις Πράξεις των Αποστόλων»Αποστόλων''»<ref>Δημήτριος Τσάμης, «Εκκλησιαστική Γραμματολογία», σελίς 51</ref>. Σπέρματα , ενώ σπέρματα αυτής ανευρίσκουμε και στη γραμματεία των [[Αποστολικοί Πατέρες|Αποστολικών Πατέρων]]. Έτσι Τελικώς η απολογητική αυτή τακτική των απολογητών δε χαρακτηρίζεται ως πρωτοπόρος ούτε ή νεωτεριστική, αλλά ως μιμητές μιμητική των Ιουδαίων απολογητών»απολογητών<ref>Σάββας Αγουρίδης, «Ο Χριστιανισμός έναντι του Ιουδαϊσμού και του Ελληνισμού κατά το Β΄ μ.Χ. αιώνα», σελίς 97</ref>.

Η εναντίον του χριστιανισμού πολεμική γραμματεία, αλλά και η σταθερή άρνηση των χριστιανών να αποδίδουν τιμές σε έτερες θεότητες στη ''Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία '' οδήγησε σε μια εχθρική και επιθετική πολιτική τους Αυτοκράτορες, αλλά και των πολιτών αυτής. Η θέση δε θέση των χριστιανών ήταν πραγματικά δυσχερής αφού για το ρωμαϊκό κράτος δεν υφίσταντο ως νομική υπόσταση, ενώ οι διαρκείς καταγγελίες για ''θυέστεια δείπνα'', ''αθεΐα'', ''εθνική προδοσία'', ακόμα και ''αιμομιξία '' τους οδηγούσαν και σε ηθική εξόντωση. Οι διαρκείς διωγμοί αρχικά κατέστησαν αδύνατη την όποια μορφή ενεργητικής αντιδράσεως, υποχρεώνοντάς τους σε διάφορους τρόπους παθητικήςδράσης, όπως η φυγή σε δύσβατες περιοχές και Όρη ή δημιουργία κατακομβών. Αυτή η αντίδραση όμως δεν δύνατο να παραμένει εσαείγια τους χριστιανούς, αποσυρόμενοι οριστικά από τον κόσμο. Αντιθέτως θέλησαν να διεκδικήσουν τη θέση τους σε μία κοινωνία η οποία ενώ επέτρεπε τη θρησκευτική ελευθερία, αντιμετώπιζε με βάναυσο τρόπο όποιον ομολογούσε τη χριστιανική του ιδιότητα. Η παραπλάνηση μάλιστα στα λαϊκά στρώματα ήταν τέτοια, που ακόμα και η μαρτυρική διάθεσή των πιστών χαρακτηριζόταν ως αφέλεια, θρησκευτική απλότητα, ακόμα και ως υποκρισία.

Έτσι την εποχή του ''2ου αιώνα '' ξεπήδησε από τα σπλάχνα των λογίων της εποχής ένα κύμα [[Εκκλησιαστική γραμματολογία|εκκλησιαστικών συγγραφέων]], με στόχο την αναίρεση της επιθετικής αυτής πολιτικής, συνάμα με την εδραίωση των χριστιανών στο πολιτικό και κοινωνικό γίγνεσθαι. Η αρχική γραμματεία κινήθηκε σε βάρος των ιουδαίωνΙουδαίων, με τη ματιά όμως πάντα στραμμένη προς τους εθνικούςτο ελληνιστικό περιβάλλον. Έτσι στόχος τους καταστάθηκε η απόδειξη της ετερότητας από τον ιουδαϊσμό, θέλοντας να επιδείξει επιδείξουν πως δεν αποτελεί ο χριστιανισμός μία απλή παραφυάδα του. Η ταυτόχρονη απόδειξη της αρχαιότητας της πίστεως στόχο είχε να αναγάγει τον χριστιανισμό, ως την αρχαιότερη θρησκεία που η αρχή της αναγόταν στην εποχή του [[Μωϋσής|Μωϋσή]], και όχι ως μία νέα (''nova religio'') που είχε εισέλθει στο σώμα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας''Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας'', κάτι που για την εποχή θεωρείτο ως συνώνυμο της παράνομης θρησκείας (''religio illitica''). Τελικώς μέσα από εκλεκτική επιχειρηματολογία, η οποία υπαγορευόταν από τις συνθήκες που του αντιμετώπιζε η χριστιανική κοινότητα της εποχής, στόχος καταστάθηκε η αναίρεση των δοξασιών που αποδίδονταν στο χριστιανισμό και η διαφώτιση , στο μέτρο του δυνατού , του χριστιανικού ποιμνίου. Έτσι αυτές η απολογητική προσπάθεια ως αποτέλεσμα είχαν είχε την ενεργοποίηση του αποστολικού ζήλου των χριστιανών για την εξουδετέρωση της άδικης πολιτειακής συμπεριφοράς και τη διάδοση της χριστιανικής πίστης στον ελληνορωμαϊκό κόσμο.

Οι απολογητές λόγω κατάφεραν επίσης να συνδέσουν, με τη διαρκή πρόταση της ενότητος ''Παλαιάς και Νέας Διαθήκης'' και την πρόταση της πολεμικής αρχαιότητας της χριστιανικής πίστεως που δέχονταν από τους Ιουδαίουςρίζες της ευρίσκοντο στην εποχή των πατριαρχών, και στοιχεία της ιουδαϊκής παράδοσης, επικέντρωσαν σε δύο σημεία την τακτική τους. Το νόμο υπό το πρίσμα της ανακεφαλαίωσης αυτής και την προφητείατης ερμηνείας μέσω της εν Χριστώ ανδρωθείσης αληθείας. Σε ότι αφορά το νόμο προσπάθησαν Έτσι οι ''Απολογητές'' προσπαθούν να δείξουν πείσουν πως οι προφητικές προρρήσεις της ''Παλαιάς Διαθήκης'' συντελέστηκαν στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού. Σύμφωνα μάλιστα με τον καθηγητή θεολογίας ''Σάββα Αγουρίδη'' «''προκαλεί έκπληξη ο ελεύθερος τρόπος ερμηνείας της Παλαιάς Διαθήκης, αυτή η πλήρης από τους απολογητές χριστιανική οικειοποίηση της''». «''Θα λέγαμε''» συνεχίζει «''πως αυτός μετά την έλευση του Μεσσίαείδαν με τελείως άλλα, πλέον κατέχει ρόλο παιδαγωγίας εν αντιθέσει δικά τους μάτια και με μια απροσμέτρητη βεβαιότητα''»<ref>Σάββας Αγουρίδης, «Ο Χριστιανισμός έναντι του Ιουδαϊσμού και του Ελληνισμού κατά το μόνιμη και απόλυτη αξία Β΄ μ.Χ. αιώνα», σελίς 91</ref>, τονίζοντας κατά βάση την αλληγορική διάσταση που προσέδιδαν οι Ιουδαίοιπροσέδωσαν σε αυτή. Μέσα τελικά από τη διατήρηση της Παλαιάς Διαθήκης, ενώ αλλά και την προφητεία την εφάρμοζαν στο πλήρωμα της εκκλησίας [[Κτιστό|κτισιολογία]] τους καταπολέμησαν εμμέσως το [[Γνωστικισμό]] και όχι με εθνικιστική προοπτική έδωσαν θεολογική τροφή στους αντιαιρετικούς συγγραφείς που εμφανίστηκαν κατά τα τέλη του αιώνος, όπως οι Ιουδαίοι την αντιλαμβάνονταντον [[Ειρηναίος Λογδούνου|Ειρηναίο]], τον [[Ιππόλυτο Ρώμης]] κ.α.

Ταυτόχρονα όμως ο χριστιανισμός δεχόταν επιθέσεις και από το Ελληνορωμαϊκό περιβάλλον της εποχής (μέχρι και τις αρχές του 4ου αιώνος, με αυξομειώσεις ως προς την ένταση αυτών). Σε αυτή την επίθεση μέλη της εκκλησίας τα οποία μετείχαν της ελληνικής παιδείας επιχείρησαν όχι μόνο ην αναίρεση της επιθετικότητας αυτής, αλλά ακόμα και η σύζευξη Ελληνισμού και χριστιανισμού. Το εντυπωσιακότερο όμως εύρημα είναι πως αυτοί «ότι δεν πρόκειται για ένα ή δύο συγγραφείς αλλά για ομάδα λογίων χριστιανών, δρώντων ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλο, με κοινά όμως χαρακτηριστικά γραφής και επιχειρηματολογίας»<ref>Σάββας Αγουρίδης, «Ο Χριστιανισμός έναντι του Ιουδαϊσμού και του Ελληνισμού κατά το Β΄ μ.Χ. αιώνα», σελίς 87</ref>. Όπως αναφέραμε ήδη στον Απόστολο Παύλο διαβλέπουμε στοιχεία απολογητικής χρησιμοποιώντας ακόμα και αυτούσιο τον όρο «απολογία»<ref>Πράξεις Αποστόλων 22,1. 26,1. 26, 3 κ.α.</ref>. Οι απολογίες μάλιστα που απευθύνονταν προς το εθνικό περιβάλλον διαχωρίζονται σε δύο τύπους «τις κατά κυριολεξίαν, δια των οποίων δίδεται λόγος περί της πίστεως και του βίου των χριστιανών, και τας συγγραφικάς επιθέσεις κατά των πνευματικών θεσμών του εθνικού κόσμου»<ref>Παναγιώτης Χρήστου, «Ελληνική Πατρολογία», Τόμος Β΄, σελίς 524</ref>, με τάση να συνδυάζονται ακόμα και τα δύο είδη σε ένα κείμενο<ref>ενθ.αν.</ref>. ==Η πρώτη κατηγορία συγγραμμάτων απευθύνεται προς Αυτοκράτορες και είναι βάσιμο να πιστεύουμε ότι όντως παρεδίδεντο σε αυτούς, αφού ως φιλολογικό εύρημα δεν είχε νόημα μια τέτοια εφεύρεση, τη στιγμή που υπήρχε και η δυνατότητα πρόσβασης στα ανάκτορα<ref>Παναγιώτης Χρήστου, «Ελληνική Πατρολογία», Τόμος Β΄, σελίς 524</ref> (αν και έχουν εκφραστεί και αντίθετες απόψεις<ref>Βλάσιος Φειδάς, Εκκλησιαστική Ιστορία, Τόμος Α΄, σελίς 137</ref>) και ανήκουν στη λεγόμενη δικανική συνηγορία<ref>ενθ.αν.</ref>. Οι απολογητές αυτοί είναι ξεκάθαρο πως μετείχαν της φιλοσοφικής παιδείας και αμύνονται υπέρ της χριστιανικής πίστης και βίου, αναδεικνύοντας της ανωτερότητα αυτού, αποδοκιμάζοντας δε με νηφάλιο τρόπο τους διώκτες. Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν οι επιθετικοί λόγοι και συγγράμματα κατά των εθνικών (ειδωλολατρών) και φαίνεται να επιδιώκουν επίθεση και άμεση ανατροπή των θεσμών της ειδωλολατρίας, ενώ διακρίνονται από ιδιαίτερο ζήλο. Οι συγγραφείς αυτών θεολογία των συγγραμμάτων προέρχονται συνήθως από άνδρες εκτός του ελληνιστικού περιβάλλοντος<ref>ενθ.αν.</ref>. απολογητών==

==Οι Απολογητές κατά γενική ομολογία προσπάθησαν να παρουσιάσουν τη χριστιανική πίστη μέσα στα πλαίσια της εκκλησιαστικής παράδοσης και των [[Αγία Γραφή|Γραφών]]. Θεολόγησαν γενικά, διότι το ενδιαφέρον τους ήταν να αντιπαραθέσουν την πίστη τους απέναντι στην Ελληνική φιλοσοφία<ref>Κ. Σκουτέρης, «Ιστορία των Δογμάτων», σελίς 224</ref> και δεν εξέφρασαν όλη την πίστη τους, κάτι φυσικό αφού «''απευθυνόμενοι προς τους εθνικούς, οι Απολογητές εξήρον κατά κανόνα ότι ηδύνατο να έχει άμεσον απήχησην εις τας ψυχάς των αναγνωστών των''»<ref>Ανδρέας Θεοδώρου, «Ιστορία των Δογμάτων», Τόμος Ά, Μέρος Β΄, σελίς 32</ref>. Η σπουδαιότητα παρασιώπηση ορισμένων δογματικών αληθειών «''δε σημαίνει και άγνοια αυτών εκ μέρους των απολογητών==, κάτι που είναι εις πάντα αμερόληπτο κριτήν φανερόν''»<ref>ενθ.αν</ref>, διότι αυτή κατά βάση περιορίζεται σε απολογητικές ερμηνείες, με αποτέλεσμα «''η απολογητική γραμματεία να μη διακρίνεται για την εσωτερική της συνοχή και συνέχεια, αφού προσδιοριζόταν από την πολυκεντρική και πολύπλοκη προβληματική των πολεμίων του Χριστιανισμού''»<ref>Βλάσιος Φειδάς, Εκκλησιαστική Ιστορία, Τόμος Α΄, σελίς 137</ref>.

Η σπουδαιότητα Οι απολογητές «''διέθεταν ικανές θεολογικές προϋποθέσεις αλλά αυτές τις υπέτασσαν στη θεωρητική αντίκρουση των επιχειρημάτων των απολογητών για το χριστιανισμόςπολεμίων του Χριστιανισμού''»<ref>Βλάσιος Φειδάς, Εκκλησιαστική Ιστορία, Τόμος Α΄, έγκειται αρχικά στην απόκρουση σελίς 137</ref>. Ο θεολογικός λόγος τους όμως χαρακτηρίζεται ως μία νέα προσπάθεια ερμηνείας και διαφύλαξη διδασκαλίας της εκ Εκκλησίας, που έχει τη δική του σημασία στην κατανόηση του χριστιανικού δόγματος<ref>Κωνσταντίνος Σκουτέρης, Ιστορία των Ιουδαίων επιρροήςΔογμάτων, Τόμος Α΄, σελίς 271</ref>, χωρίς όμως να μπορούν να νοηθούν «''ως εφευρέτες νέων πορισμάτων και νέων κατευθύνσεων''»<ref>Σάββας Αγουρίδης, «Ο Χριστιανισμός έναντι του Ιουδαϊσμού και του Ελληνισμού κατά το Β΄ μ.Χ. αιώνα», σελίς 97</ref>. Οπωσδήποτε μέσα σε αυτή μπορούμε να βρούμε θετικά και προβληματικά στοιχεία, τα οποία έδωσαν αφορμή σε μεταγενέστερους θεολόγους για αιρετικές δοξασίες. Δεύτερον Παρόλα αυτά ο θεολογικός λόγος τους επικεντρώνεται σε σημεία όπως την πιθανή συμπάθεια που απέκτησαν υπήκοοι της αυτοκρατορίας ιδίως ειδωλολατρική πολυθεΐα, τις δυιστικές αντιλήψεις και τη λυτρωτική ενσάρκωση του Λόγου για το ανθρώπινο γένος και όχι τόσο στην καταγραφή μίας συστηματικής χριστολογίας αν και μέσα στην γραμματεία τους, διαβλέπουμε την πρώτη χριστολογική καταγραφή. Η διδασκαλία δε ίσως περί ''Λόγου'' και ''τριαδικού Θεού'' ανάμεσα στους απολογητές έχει ποικίλες αποχρώσεις και παρεκκλίνει σε μερικά σημεία, ενώ υπάρχουν και ορισμένες πλευρές της συμπαθείας αυτοκρατόρων που φαίνεται επηρεασμένη από το περιρρέον φιλοσοφικό περιβάλλον με αποτέλεσμα τη σταδιακή επιείκια να αποτελέσει το υπόβαθρο μεταγενεστέρων θεολογικών αποκλίσεων<ref>Κωνσταντίνος Σκουτέρης, Ιστορία των Δογμάτων, Τόμος Α΄, σελίς 271</ref>. Παρόλα αυτά θα πρέπει να γίνει αντιληπτό πως αυτή η φιλοσοφική διδασκαλία δε ποιεί τους απολογητές φιλοσόφους, διότι οι ίδιοι αποτελούν πιστά μέλη της διωκτικής εντάσεως. Τρίτον τη διασύνδεση με την Ελληνική φιλοσοφία εκκλησίας «''αποδεχόμενα πλήρως και κατ επέκταση εις όλην την ελληνική διανόηση έκτασην το σύμβολον της χριστιανικής πίστεως''»<ref>Ανδρέας Θεοδώρου, «Ιστορία των Δογμάτων», Τόμος Ά, Μέρος Β΄, σελίς 32</ref>. Μάλιστα παρατηρούμε σε ορισμένους απολογητές όπως ο [[Ιουστίνος]], πως επιχειρείται καταγραφή ακόμα και τέλος τη σταθερή διασύνδεση των βαθύτερων αληθειών της χριστιανικής πίστης, ζητημάτων τα οποία έμοιαζαν ακατανόητα προς τους απευθυνόμενους, αποδεικνύοντας πως δεν απέβλεπαν σε ένα «''ανούσιο συμβιβασμό…αλλά εις μίαν έντεχνον προβολήν του χριστιανισμού εις το εθνικό περιβάλλον των, με την Παλαιά Διαθήκη τη στιγμή που τα γνωστικά συστήματα έρεπαν προς μία τάση απόρριψηςσκοπό να οδηγήσουν το περιβάλλον τούτο εις τους κόλπους της χριστιανικής πίστεως. Η παραγνώρισις των ανωτέρω βασικότατων παραγόντων είναι δυνατόν να οδηγήσει εις εσφαλμένας κατά των απολογητών επικρίσεις, ότι δηλαδή η θεολογία των επέφερε δια της φιλοσοφίας παραφθοράν του χριστιανισμού''»<ref>ενθ.αν.</ref>.

Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η επιρροή των απολογιών αυτών στο εθνικό περιβάλλον, ειδικώς δε στο αυτοκρατορικό περιβάλλον, αν και κάτι τέτοιο είναι δύσκολο να εξακριβωθεί. Πιστεύεται όμως πως η ελαστικότητα μερικών εξ αυτών, όπως ο Κόμοδος ή ο Αντωνίνος, προήλθε από την εκτίμηση τέτοιου είδους συγγραμμάτων. Με βεβαιότητα όμως θεωρείται πως η απολογητική γραμματεία επηρέασε πολύ το γενικότερο περιβάλλον, σταδιακά δε και εκείνων οι οποίοι περιφρονούσαν το χριστιανισμό. Είναι χαρακτηριστικό άλλωστε πως πλειάδα απολογητών προήλθε εκ του οικείου περιβάλλοντος. ===Η σύζευξη άλλωστε με το περιρρέων περιβάλλον και τη φιλοσοφία ήταν αναπόφευκτη, από τη στιγμή που ο χριστιανισμός έπρεπε να επιδιώξει την Κυριακή εντολή της μαθητείας των εθνών. Αυτή η σύζευξη τελικά επιτεύχθηκε μέσω των απολογητών, κυρίως δε μέσω ανθρώπων οι οποίοι προήλθαν από τα σπλάχνα του φιλοσοφικού συστήματος και της ελληνικής παιδείας. Η τάση βέβαια που αναπτύχθηκε στην απολογητική γραμματεία ήταν διττή. Από τη μία πλευρά διαρκώς προέβαλλε τις διαφορές και τις αντιθέσεις μεταξύ των δύο ρευμάτων καθώς και τη διαρκή προβολή των μελανών σημείων της φιλοσοφίας (Τερτυλλιανός, Τατιανός κ.α.) και από την άλλη πλευρά, ανεύρισκε σημεία επαφής με αυτή, αποδίδοντας φιλοσοφικές αλήθειες ακόμα και σε μεγάλους άνδρες της Παλαιάς Διαθήκης όπως το Μωυσή (Ιουστίνος, Κλήμης Αλεξανδρείας κ.α.), πάντα όμως με το βλέμμα στα αντικρουόμενα σημεία που αντιδιαστέλλονταν τη χριστιανική περί [[Αγία Τριάδα|Θεού]] διδασκαλία. Έτσι τελικά μέσα από το σύστημα των απολογητών προήλθε σύζευξη χριστιανισμού και Ελληνισμού, παραλαμβάνοντας όχι μόνο όρους και έννοιες, αλλά επηρεαζόμενη και ως προς τον τρόπο σύλληψης και διατύπωσης αυτών<ref>Παναγιώτης Χρήστου, «Ελληνική Πατρολογία», Τόμος Β΄, σελίς 526</ref>. Τελικά όμως παρατηρείται το παράδοξο φαινόμενο, «ο χριστιανισμός να αφομοιώνει στοιχεία του περιβάλλοντος και συνάμα να συγκρούεται απηνώς με όλες τις ανακυκλούμενες ιδέες του συγκριτιστικού πολιτισμού»<ref>Νίκος Ματσούκας, «Ιστορία της Φιλοσοφίας», σελίς 345</ref>, με αποτέλεσμα οι απολογητές να θεωρούνται η γέφυρα του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού, οι καρποί μίας σύζευξης που διαφάνηκα ιδίως κατά τους αμέσως επόμενους αιώνες.===

Οι απολογητές όμως κατάφεραν Εν αρχή, θα πρέπει να συνδέσουν πολύ περισσότερα στοιχείαεπισημανθεί, ότι η απολογητική γραμματεία, στόχο δεν έχει μία θεολογική καταγραφή και διδασκαλία, διότι με τη διαρκή πρόταση αλλά ότι απευθύνεται κυρίως στη μη χριστιανική κοινότητα των λογίων της ενότητος Παλαιάς και Νέας Διαθήκηςεποχής, ιδίως δε προς τους αυτοκράτορες, για την αντιμετώπιση που αυτοί επιφύλασσαν στο χριστιανισμό και την πρόταση της αρχαιότητας της χριστιανικής πίστεως τις γενικότερες δοξασίες που ρίζες της ευρίσκοντο στην εποχή των πατριαρχώντου απέδιδαν. Έτσι μέσα από τη γραμματεία τους, συνέζευξε τελικώς στόχος δεν είναι η συντονισμένη και την ιουδαϊκή παράδοσησυστηματική θεολογική προσέγγιση, υπό το πρίσμα της ανακεφαλαίωσης αυτής αλλά η απόκρουση των εσφαλμένων δοξασιών και της ερμηνείας μέσω της εν Χριστώ ανδρωθείσης αληθείαςεξ αυτού του λόγου οι αναφορές περί Θεού των απολογητών, κατά βάση αποσκοπούν σε δύο δεδομένα. Έτσι οι Απολογητές προσπαθούν Πρώτον να πείσουν πως οι προφητικές προρρήσεις της Παλαιάς Διαθήκης συντελέστηκαν στο πρόσωπο αιτιολογήσουν την ύπαρξη του Ιησού Χριστού. Σ’υμφωνα μάλιστα Θεού, το άναρχο και αΐδιό Του, συνάμα με τον καθηγητή θεολογίας Σάββα Αγουρίδη «προκαλεί έκπληξη ο ελεύθερος τρόπος ερμηνείας την υπερβατικότητά Του, ενώ σε δεύτερο χρόνο, να εξηγήσουν το τρισυπόστατο της Παλαιάς Διαθήκηςμονάδος, μία πρωτοφανή διδασκαλία για τα δεδομένα της εποχής. Επειδή όμως αυτή η πλήρης από τους απολογητές χριστιανική οικειοποίηση της Παλαιάς Διαθήκης»απολογία απευθύνεται σε εθνικούς, συχνά «''στηρίζεται σε φιλοσοφικά επιχειρήματα''»<ref>Κ. Θα λέγαμε συνεχίζει πως «την είδαν με τελείως άλλαΣκουτέρης, Ιστορία των Δογμάτων, δικά τους μάτια και με μια απροσμέτρητη βεβαιότητα»σελίς 224</ref>Σάββας Αγουρίδης, «Ο Χριστιανισμός έναντι του Ιουδαϊσμού κινούμενη μεταξύ της «''Αγίας Γραφής και του Ελληνισμού κατά το Β΄ μτων φιλοσοφικών δεδομένων''»<ref>ενθ.Χα. αιώνα», σελίς 91</ref>, τονίζοντας κατά βάση την αλληγορική διάσταση που προσέδωσαν σε αυτή. Μέσα Αποτέλεσμα τελικά αυτής της προσέγγισης είναι η θεολογία τους πολλές φορές να χαρακτηρίζεται από τη διατήρηση γενικότητες, αφού κύριος στόχος καταστάθηκε η ανάδειξη της Παλαιάς Διαθήκης, αλλά και υπεροχής τους [[Ευαγγέλιο|Ευαγγελίου]] σε σχέση με την κτισιολογία του καταπολέμησαν εμμέσως τον Γνωστικισμός [[Χριστιανισμός και έδωσαν θεολογική τροφή στους αντιαιαρετικούς συγγραφείς που εμφανίστηκαν κατά τα τέλη Φιλοσοφία|φιλοσοφία]]<ref>ενθ.αν.</ref>, μέσω κυρίως της κοσμολογικής ενδείξεως αφού «''αυτή η μέθοδος, η εκ οράσεως του αιώνοςκόσμου ορμώμενη, όπως ήτο γνωστή εις τον Ειρηναίοαρχαίον εθνικόν κόσμον''»<ref>Ανδρέα Θεοδώρου, τον Ιππόλυτο κΙστορία των Δογμάτων, σελίς 56</ref>.αΗ τάση αυτή μάλιστα παρατηρείται έντονα στην προσπάθεια να εναρμονιστεί η χριστιανική θεολογία, με την περί του όντος [[φιλοσοφία]], χρησιμοποιώντας τα στοιχεία εκείνα που συμβάδιζαν με τη χριστιανική σκέψη.

==Η θεολογία Κατά τους Απολογητές ο Θεός είναι ''ένας'', η ''μοναδική αιτία υπάρξεως'', που βρίσκεται εκτός κάθε αναγκαιότητας, ακόμα και της γεννήσεως<ref>Αθηναγόρα, πρεσβεία περί χριστιανών, 4</ref>, στον οποίο μόνο ανήκει η λατρεία<ref>Ιουστίνου Απολογία, 1, 16, 6-7</ref>. Επίσης εμμένουν στην ενότητά Του, εν αντιθέσει με την πολυθεΐα της ειδωλολατρίας και τη δυαρχία του Γνωστικισμού<ref>Ανδρέα Θεοδώρου, Ιστορία των απολογητών==Δογμάτων, σελίς 57</ref> και τονίζουν πως ο Θεός αυτός δεν εγκατέλειψε την ανθρωπότητα, αλλά έδωσε νόμο ώστε ο καθένας να μετανοήσει και να κατανοήσει ότι Ένας είναι ο Θεός<ref>Θεόφιλος Αντιοχείας, προς Αυτόλυκον, 2, 34</ref>. Σε αυτό το σημείο μάλιστα παρακολουθούμε απολογητές όπως ο [[Αθηναγόρας ο Αθηναίος|Αθηναγόρας]], να επιχειρεί με λογικά επιχειρήματα και χρησιμοποιώντας λελογισμένα όρους του φιλοσοφικού περιβάλλοντος να προσπαθεί να εδραιώσει τη μοναδικότητα και το ''αγένητο'' της ''Θεότητος'', πράγμα το οποίο δύναται να εξαχθεί από την ύπαρξη του κόσμου αυτού και τους φυσικούς νόμους του<ref>Αθηναγόρα, πρεσβεία περί χριστιανών, 8</ref>. Χαρακτηριστικό επίσης είναι σε αυτό το σημείο ότι χρησιμοποιεί τη φιλοσοφική διδασκαλία, όπου αυτή μπορεί να έχει κοινά σημεία επαφής, με αποτέλεσμα ο ''Πλάτωνας'' και ο ''Αριστοτέλης'' να γίνονται χρήσιμα όργανα στην επιχειρηματολογία του<ref> Αθηναγόρα, πρεσβεία περί χριστιανών, 6</ref>.

Οι Απολογητές κατά γενική ομολογία προσπάθησαν να παρουσιάσουν τη χριστιανική πίστη μέσα στα πλαίσια Σε αυτή την προσπάθεια της εκκλησιαστικής παράδοσης και αντιμετώπισης των γραφώνεπιθέσεων του χριστιανισμού, η «''θεολογία αποκτά νέα φυσιογνωμία. Δε θεολόγησαν Χωρίς να χάνει το βιβλικό της χαρακτήρα και δεν εξέφρασαν όλη την πίστη τους, κάτι φυσικό αφού «απευθυνόμενοι προς τους εθνικούςχωρίς να αλλοιώνεται το περιεχόμενό της, οι Απολογητές εξήρον κατά κανόνα ότι ηδύνατο μπορεί πλέον να έχει άμεσον απήχησην εις τας ψυχάς ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις των αναγνωστών των»μη χριστιανών λογίων της εποχής''»<ref>Ανδρέας ΘεοδώρουΚ.Σκουτέρης, «Ιστορία Ιστορία των Δογμάτων», Τόμος Ά, Μέρος Β΄Δογμάτων, σελίς 32228</ref>. Η παρασιώπηση ορισμένων δογματικών αληθειών «δε σημαίνει και άγνοια αυτών εκ μέρους των απολογητώνΈτσι η βιβλική έννοια του [[Θεός Πατήρ|Θεού Πατέρα]] χρησιμοποιείται για να καταδείξει μία νέα διάσταση του Θεού με τον κόσμο, αφού πλέον ο Θεός Πατήρ, κάτι που είναι εις πάντα αμερόληπτο κριτήν φανερόν»πατέρας όλης τη κτίσης και της ανθρωπότητας<ref>ενθ.ανΙουστίνου, Διάλογος, 7, 1-3</ref>. Εκεί μάλιστα εμφανίζεται και η καινοτόμος διδασκαλία του χριστιανισμού, διότι αφού ο χριστιανισμός πλέον προτείνει ένα νέο κοσμοείδωλο, σε ότι αφορά την κτίση. Αυτό είναι η δημιουργία από το μη όν (από το μηδέν). Η διδασκαλία αυτή κατά βάση περιορίζεται έρχεται σε απολογητικές ερμηνείεςαντίθεση με αυτή του Πλάτωνα, με αποτέλεσμα «η απολογητική γραμματεία να μη διακρίνεται για την εσωτερική της συνοχή οποία αρχικώς υποστήριξε και ο [[Ιουστίνος ο Μάρτυς|Ιουστίνος]], δηλαδή τη δημιουργία του κόσμου, από προϋπάρχουσα ύλη. Τελικά όμως και συνέχειααυτός ο ''Ιουστίνος'', θα απεμπλακεί αργότερα από αυτή τη λανθασμένη διδασκαλία, αφού προσδιοριζόταν ως γνωστόν, η θεολογία του ''Ιουστίνου'', καταγράφεται σε δύο περιόδους, μία κατά τη διάρκεια την οποία ταύτιζε το Θεό με τις πλατωνικές ιδέες και μία δεύτερη κατά την οποία ελευθερώθηκε από αυτή την πολυκεντρική και πολύπλοκη προβληματική των πολεμίων του Χριστιανισμού»ιδεοληψία<ref>Βλάσιος ΦειδάςΙουστίνου, Εκκλησιαστική ΙστορίαΔιάλογος, Τόμος Α΄2, σελίς 1376</ref>.

Οι απολογητές «διέθεταν ικανές θεολογικές προϋποθέσεις αλλά αυτές τις υπέτασσαν στη θεωρητική αντίκρουση Η [[θεολογία]] όμως των επιχειρημάτων των πολεμίων του Χριστιανισμού» απολογητών, υπεισήλθε και στο φαινόμενο της [[Αγία Τριάδα|τρισυπόστατης μονάδος]]. Κάτι τέτοιο όμως δεν γίνεται συστηματικά, διότι δε τίθεται ως ζήτημα από το εθνικό περιβάλλον, με αποτέλεσμα η θεολογία περί της τριάδος, να εμφανίζει «''μία ισχνή εικόνα, συγκρινόμενα προς όσα γενικά αναφέρονται από τους Απολογητές στο Θεό''»<ref>Βλάσιος ΦειδάςL.W. Barnard, Εκκλησιαστική ΙστορίαAthenagoras, A study in second century Christian Apologetic, Τόμος Α΄Paris 1972, σελίς 137page 105</ref>. Ο θεολογικός λόγος Μέσα λοιπόν από τη γραμματεία τους όμως χαρακτηρίζεται ως μία νέα προσπάθεια ερμηνείας διακρίνουμε το [[Θεόφιλος Αντιοχείας|Θεόφιλο]], να αναφέρετε στην τριαδικότητα του Θεού, λέγοντας πως «''αι τρεις ημέραι προ των φωστήρων γεγονυίαι τύποι εισίν της τριάδος, του Θεού και του Λόγου αυτού και της Σοφίας αυτού''»<ref>Προς Αυτόλυκον 2, 15</ref>, ενώ είναι χαρακτηριστικό πως ο Λόγος και διδασκαλίας το Πνεύμα προϋπάρχουν της Εκκλησίαςδημιουργίας και συνδέονται με τον Πατέρα Θεό, που έχει τη δική με μία μοναδική σχέση, αφού αποτελούν γέννημα του σημασία στην κατανόηση Θεού από τα σπλάχνα του χριστιανικού δόγματος<ref>Κωνσταντίνος Προς Αυτόλυκον 2, 1ο</ref>. Ο ''Ιουστίνος'' που ασχολείται περισσότερο από όλους τους απολογητές στο τριαδολογικό ζήτημα, ουσιαστικά θέτει το χαρακτήρα της εκκλησίας ως τριαδοκεντρικό<ref>Κ.Σκουτέρης, Ιστορία των Δογμάτων, Τόμος Α΄, σελίς 271233</ref>, χωρίς όμως να μπορούν να νοηθούν «ως εφευρέτες νέων πορισμάτων συνδέοντας το [[βάπτισμα]] και νέων κατευθύνσεων»την [[Θεία Ευχαριστία|ευχαριστία]], με την πίστη της εκκλησίας στον τριαδικό θεό, ενώ επίσης αναφέρεται σε κοινωνία προσώπων<ref>Σάββας Αγουρίδης, «Ο Χριστιανισμός έναντι του Ιουδαϊσμού και του Ελληνισμού κατά το Β΄ μενθ.Χαν. αιώνα», σελίς 97</ref>. Οπωσδήποτε μέσα σε αυτή μπορούμε να βρούμε θετικά και προβληματικά στοιχεία, τα οποία έδωσαν αφορμή σε μεταγενέστερους θεολόγους για αιρετικές δοξασίες. Παρόλα αυτά ο θεολογικός λόγος τους επικεντρώνεται σε σημεία όπως ίδιος εξαίροντας την ειδωλολατρική πολυθεΐα, τις δυιστικές αντιλήψεις και τη λυτρωτική ενσάρκωση υπερβατικότητα του Θεού κινείται προς μια τάση υποταγής του Λόγου για (''subordinatio'') προς το ανθρώπινο γένος και όχι τόσο στην καταγραφή μίας συστηματικής χριστολογίας αν και μέσα στην γραμματεία τουςΠατέρα. Ο [[Τατιανός]], μαθητής του ''Ιουστίνου'', διαβλέπουμε την πρώτη χριστολογική καταγραφή. Η προχώρησε ακόμα ένα βήμα διαφοροποιούμενος από αυτή τη διδασκαλία δε περί Λόγου και τριαδικού Θεού ανάμεσα στους απολογητές έχει ποικίλες αποχρώσεις και παρεκκλίνει σε αρκετά σημεία, ενώ υπάρχουν διατυπώνοντας πως η [[Αγία Τριάδα|Τριάδα]] προήλθε από μερισμό, διασώζοντας όμως την επαφή και ορισμένες πλευρές της που φαίνεται επηρεασμένη από το περιρρέων φιλοσοφικό περιβάλλον κοινωνία με αποτέλεσμα την πηγή, χωρίς να αποτελέσει το υπόβαθρο μεταγενεστέρων θεολογικών αποκλίσεωνεπέρχεται μείωση στην ουσία της Θεότητος<ref>Κωνσταντίνος ΣκουτέρηςΤατιανός, Ιστορία των ΔογμάτωνΠρος Έλληνας, Τόμος Α΄, σελίς 2715</ref>, ενώ στο ίδιο κείμενο προτείνει το μοντέλο της δάδας με τη φωτιά, δείχνοντας πως ταυτόχρονα με την έννοια του «''γεννάσθαι''», κινείται σε μία σαφή απεικόνιση του ομοουσίου μοντέλου. Παρόλα αυτά θα πρέπει να γίνει αντιληπτό πως αυτή η φιλοσοφική διδασκαλία δε ποιεί τους απολογητές φιλοσόφουςΟ ''Αθηναγόρας'', διότι οι ίδιοι αποτελούν πιστά μέλη μεστότερος από όλους στο ζήτημα της εκκλησίας «αποδεχόμενα πλήρως τριαδολογίας θεολογεί πως ο [[Λόγος]] και εις όλην την έκτασην το σύμβολον της χριστιανικής πίστεως»[[Άγιο Πνεύμα|Πνεύμα]], συνυπάρχουν στον αγένητο Θεό και πως η ενέργεια είναι κοινή μεταξύ των προσώπων<ref>Ανδρέας ΘεοδώρουΑθηναγόρα, «Ιστορία των Δογμάτων»πρεσβεία περί χριστιανών, Τόμος Ά, Μέρος Β΄, σελίς 326</ref>. Μάλιστα παρατηρούμε Ο ίδιος μάλιστα φτάνει σε ορισμένους απολογητές όπως ο Ιουστίνος, πως επιχειρείται καταγραφή ακόμα σημείο να διαχωρίζει και να προσδιορίζει τις σχέσεις μεταξύ των βαθύτερων αληθειών της χριστιανικής πίστηςπροσώπων<ref>Αθηναγόρα, πρεσβεία περί χριστιανών, 9</ref>, ζητημάτων τα οποία έμοιαζαν ακατανόητα προς χρησιμοποιώντας για πρώτη φορά τους απευθυνόμενουςόρους ένωση και διαίρεση ταυτόχρονα, αποδεικνύοντας πως δεν απέβλεπαν σε ένα «ανούσιο συμβιβασμό…αλλά εις μίαν έντεχνον προβολήν του χριστιανισμού εις για να περιγράψει το εθνικό περιβάλλον τωνφαινόμενο της τρισυποστάτου μοναδικής Θεότητος<ref>Αθηναγόρα, πρεσβεία περί χριστιανών, 12 κ 24</ref>, με σκοπό χωρίς να οδηγήσουν το περιβάλλον τούτο εις τους κόλπους της χριστιανικής πίστεωςυπεισέρχεται υποταγή<ref>Κ. Η παραγνώρισις Σκουτέρης, Ιστορία των ανωτέρω βασικότατων παραγόντων είναι δυνατόν να οδηγήσει εις εσφαλμένας κατά των απολογητών επικρίσειςΔογμάτων, σελίς 235</ref>, τη στιγμή που ο [[Μελίτων Σαρδέων]] αποφαίνεται για το Θεϊκό πρόσωπο του Χριστού, ότι δηλαδή η θεολογία των επέφερε δια της φιλοσοφίας παραφθοράν του χριστιανισμού»είναι ''"φύσει Θεός''"<ref>ενθΦλορόφσκυ, ''Οι Βυζαντινοί Πατέρες...'', ό.π., σελ.αν121.</ref>, καταδεικνύοντας με παρομοίως σαφή τρόπο τη σχέση που διέπει τις [[Υπόσταση|υποστάσεις]] των Θεϊκών προσώπων.