Ψυχή

Η λέξη «ψυχή» (από το ρήμα «ψύχω», δηλ. «πνέω») κυριολεκτικά σημαίνει «πνοή». Εντούτοις, από αρχαιοτάτων χρόνων ο όρος χρησιμοποιήθηκε για να δηλώσει πολύ περισσότερα, ιδίως όσον αφορά τις νοητικές λειτουργίες του ανθρώπου και τη μετά θάνατον ζωή. Λόγω των πολλών απόψεων για τη θρησκευτικο-φιλοσοφική σημασία της «ψυχής», οι ορισμοί που υπάρχουν είναι πολλοί, αλλά ο συνηθέστερος είναι αυτός που ορίζει την ψυχή ως την άυλη ουσία του ανθρώπου η οποία αποτελεί την έδρα της προσωπικότητάς του, επιζεί μετά τον θάνατο του σώματος, όντας η ίδια αθάνατη, και στη συνέχεια μεταβαίνει είτε σε κάποια άλλη κατάσταση είτε σε κάποιο άλλο σώμα. Η έννοια της λέξης «ψυχή», εξ αιτίας του ερμηνευτικoύ προσδιορισμού του, αποτέλεσε την αφορμή για τη δημιουργία πολλών θεωριών και κακοδοξιών μέσα στο χώρο της Χριστιανοσύνης έως και σήμερα.

Ετυμολογία

Η λέξη ψυχή, ετυμολογικά, προέρχεται από το ρήμα «ψύχω» που σημαίνει αναπνέω. Έτσι παρατηρούμε πωε κατ' αρχήν, η λέξη «ψυχή», ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την αναπνοή, αξού και άμεσα συνδέθηκε με την έννοια της ζωής.

Στην Εβραϊκή γλώσσα η αντίστοιχη λέξη προφέρεται νέφες, όπως μαθαίνουμε από την Μετάφραση των Εβδομήκοντα (Ο΄). Και στην περίπτωση αυτή, όπως ακριβώς και με την Ελληνική λέξη «ψυχή», η λέξη «νέφες», προέρχεται ετυμολογικά από το ρήμα «ναφάς», που σημαίνει «αναπνέω».

Μία από τις πρωταρχικές της σημασίες στην Εβραϊκή γλώσσα, είναι η έννοια του λάρυγγος, δηλαδή ενός εξωτερικά εμφανούς οργάνου της αναπνοής. Τέτοια έννοια έχει στο βιβλίο του Ησαΐα Και επλάτυνεν ο Άδης την ψυχήν αυτού, (Εβραίκά "νέφες"), και διήνοιξε το στόμα αυτού, του μη διαλειπείν, και καταβήσονται οι ένδοξοι και οι μεγάλοι, και οι πλούσιοι, και οι λοιμοί αυτής»' Επίσης με αντίστοιχη σημασία εμφανίζεται στα βιβλία Aβακκούμ και τον Εκκλησιαστή.

Κατ' επέκτασιν της εννοίας τη λάρυγγος, η Εβραϊκή λέξη «νέφες» έχει και τη σημασία του αυχένος ή του τραχήλου, με την οποία θα μπορούσαν να ερμηνευθούν χωρία των Ψαλμών. Το μεν πρώτο χωρίο, αναφερόμενο στον Ιωσήφ τον υιό του Ιακώβ, που επωλήθη ως δούλος από τους αδελφούς του, αναφέρει «εταπείνωσαν εν παίδες, (με δεσμά) τους πόδας αυτού, σίδηρον διήλθεν την ψυχήν αυτού'» , εννοώντας ότι του πέρασαν σιδερένιο περιλαίμιο, ενώ το δεύτερο αναφέρει «διότι εταπεινώθη έως χώματος η ψυχή ημών, εκωλήθει εις την γην η κοιλία ημών». Λέγει δηλαδή ο ψαλμωδός, ότι ο αυχένας τους κάμφθηκε τόσο, ώστε ακούμπησε στο χώμα.

Η ψυχή ως ζωή

Επειδή η λέξη "ψυχή" και η αντίστοιχή της Εβραϊκή λέξη: "νέφες", προσδιορίζουν την αναπνοή, που είναι μια από τις βασικές λειτουργίες των ζωντανών οργανισμών, μια και όταν πεθάνουν παύει και η λειτουργία της αναπνοής, γι' αυτό και δεν είναι καθόλου παράδοξο το ότι χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει αυτήν καθεαυτήν την ζωή. Έτσι παρατηρήται στην Αγία Γραφή, η λέξη «νέφες» ή «ψυχή», να χρησιμοποιείται αντί της λέξης «ζωή» για ζώα. Επί παεραδείγματι, στη Γένεση, «Και είπεν ο Θεός: Ας γεμίσωσι τα ύδατα εν αφθονία, νηκτά έμψυχα, και πετεινά πετώμενα επάνωθεν της γης κατά το στερέωμα του ουρανού. Και εποίησεν ο Θεός παν έμψυχον κινούμενον, και είπεν ο Θεός: Ας γεμίσει η γη ζώα έμψυχα, κατά το είδος αυτών, κτήνη και ερπετά και ζώα της γης, κατά το είδος αυτών. Και έγινεν ούτω».

Τα ζώα δηλαδή που εκδηλώνουν τη βιολογική τους ζωή, ονομάζονται «έμψυχα» σε αρκετά σημεία της Αγίας Γραφής. Επειδή όμως η βιολογική ζωή έχει σαν κύριο συστατικό το αίμα και χαρακτηρίζεται από αυτό, γι' αυτό και η λέξη «ψυχή», συνδέθηκε με τη λέξη: αίμα, όπως για παράδειγμα στο Γένεσις 9/θ: 3,4, όπου ομιλεί ο Θεός προς τον Νώε «Και παν ερπετόν, ο εστί ζων, (το οποίο είναι ζωντανό), υμίν έσται εις βρώσιν (είναι δικό σας για τροφή). Ως λάχανα χόρτου δέδωκα υμίν τα πάντα. Πλην κρέας εν αίματι ψυχής, ου φάγεστε. (Όμως κρέας, με το αίμα που είναι το κύριο συστατικό της βιολογικής ζωής, να μη φάτε)».

Όμοια διαβάζουμε στο Λευιτικό «Η γαρ ψυχή πάσης σαρκός, αίμα αυτού εστί. Και εγώ δέδωκα αυτό υμίν επί του θυσιαστηρίου εξιλάσκεσθαι περί των ψυχών υμών. Το γαρ αίμα αυτού, αντί ψυχής εξιλάσσεται». Εδώ μάλιστα ταυτίζεται η ψυχή με το αίμα, όπως αλλού με την αναπνοή, διότι λέγει πως «η γαρ ψυχή πάσης σαρκός, αίμα αυτού εστί».

Η ψυχή ως ανθρώπινη βιολογική ζωή

Η λέξη "ψυχή" όμως, δεν δηλώνει μόνο τη βιολογική ζωή των ζώων, αλλά και αυτού του ανθρώπου. Έτσι στο Έξοδος 21/κα: 23, διαβάζουμε: "Ει δε, εξεικονισμένο ει, (δηλαδή, αν το έμβρυο που φονευθεί είναι σχηματισμένο), δώσει ψυχήν αντί ψυχής". Φανερά εδώ, στην περίπτωση φόνου, κατά τον Μωσαϊκό Νόμο, η απόφαση είναι να δώσει κανείς "ζωή αντί ζωής".

Όταν πέθανε ο Ηρώδης, άγγελος Κυρίου είπε στον Ιωσήφ, ότι πέθαναν αυτοί που επιβουλεύονταν τη ζωή του Ιησού. "Εγερθείς, παράλαβε το παιδίον και την μητέρα αυτού, και ύπαγε εις την γην Ισραήλ, διότι απέθανον οι ζητούντες την ψυχήν του παιδίου" (Ματθαίος 2/β: 20). Ο Ηρώδης, ζητούσε να τερματίσει την βιολογική ζωή του Χριστού, σκοτώνοντάς τον. Δηλαδή και εδώ έχουμε την "ψυχή", αντί της εννοίας: "βιολογική ζωή" του ανθρώπου.

Όμοια διαβάζουμε στο Λουκάς 14/ιδ: 26: "ει τις έρχεται προς με και ου μισεί τον πατέρα εαυτού και την μητέρα και την γυναίκα και τα τέκνα και τους αδελφούς και τας αδελφάς, έτι δε και την εαυτού ψυχήν, ου δύναταί μου μαθητής είναι". Εδώ πάλι, η λέξη ψυχή, μόνο σαν την προσωρινή βιολογική ζωή του ανθρώπου μπορεί να ερμηνευθεί.

Η ψυχή ως "άτομο" και... "σώμα"

Διαβάζουμε στο Λευιτικό 24/κδ: 17,18: "και άνθρωπος ος αν πατάξη ψυχήν ανθρώπου και αποθάνη, θανάτω θανατούσθω (Δηλαδή, όποιος κατά τον Μωσαϊκό Νόμο σκοτώνει άνθρωπο, να θανατώνεται). Και ος αν πατάξει κτήνος και αποθάνει, αποτισάσθω ψυχήν αντί ψυχής". Δηλαδή, όποιος σκοτώσει ζώο, να αντιαποδώσει ψυχήν αντί ψυχής. Τουτέστιν, ζώον, αντί του ζώου που σκότωσε.

Στην Αποκάλυψη 16/ιστ: 3 διαβάζουμε: "Και ο δεύτερος άγγελος εξέχεε την φιάλην αυτού εις την θάλασσαν· και εγένετο αίμα ως νεκρού, και πάσα ψυχή ζώσα απέθανεν εν τη θαλάσση".

Ας δούμε όμως και μερικές αναφορές της Αγίας Γραφής, όπου οι άνθρωποι σαν "άτομα", σαν "προσωπικότητες" αναφέρονται ως ψυχές:

"Και πάσαι οι ψυχαί, αι εξελθούσαι εκ του μηρού Ιακώβ, ήσαν ψυχαί εβδομήκοντα". Δηλαδή, οι απόγονοι του Ιακώβ ήταν 70 άνθρωποι. (Έξοδος 1/α: 5).

"Η δε ψυχή ήτις πράξει αμάρτημα με χείρα υπερήφανον, είτε αυτόχθων, είτε ξένος, ούτος καταφρονεί τον Κύριον. Και θέλει εξολοθρευθεί η ψυχή εκείνη εκ μέσου του λαού αυτής" (Αριθμοί 15/ιε: 30,31).

"Και ψυχαί ανθρώπων, (δηλαδή άνθρωποι), ήσαν 16.000 και το απόδωμα του Κυριου 32.000 ψυχαί" (Αριθμοί 31/λα: 40. Όμοια, και Αριθμοί 18/ιη: 20, 22).

Χαρακτηριστικά είναι επίσης τα χωρία Αριθμοί 6/στ: 6, και 19/ιθ: 11, που μιλούν για "ψυχή τετελευτικυία", δηλαδή "άνθρωπο πεθαμένο", και περί του "τεθνηκότως πάσης ψυχής ανθρώπου". Δηλαδή για "νεκρό σώμα ανθρώπου". Μάλιστα θυμίζουν οξύμωρο σχήμα, όπως άλλωστε και η έκφραση: "νεκρό ζώον", δηλαδή: "ζώο (=ζωντανό) χωρίς ζωή".

Από την Καινή Διαθήκη, δειγματολειπτικά αναφέρουμε τα εξής χωρία όπου η λέξη "ψυχή" δηλώνει τον άνθρωπο ως "άτομο", δηλαδή ως "φορέα της ζωής":

"Εκείνοι λοιπόν, μετά χαράς δεχθέντες τον λόγον αυτού, εβαπτίσθησαν. Και προσετέθησαν εν εκείνη την ημέρα, έως 3.000 ψυχαί" (Πράξεις 2/β: 41).

"Ήμεθα δεν εν τω πλοίω, ψυχαί όλαι 276" (Πράξεις 27/κζ: 37).

"Πάσα ψυχή ας υποτάσσεται εις τα ανωτέρας εξουσίας" (Ρωμαίους 13/ιγ: 1).

Ύστερα από αυτά, στις σημασίες του όρου: "ψυχή" που έχουμε δει, προστέθηκε μία ακόμη. Αυτή του "ατόμου". Ανθρώπου ή ζώου, δηλαδή του φορέα της βιολογικής ζωής.

Οι διαφορές της ψυχής στον άνθρωπο και στα ζώα

Μέχρι τώρα, όλες οι έννοιες της λέξης: "ψυχή" που έχουμε δει, έχουν κοινή και ισοδύναμη εφαρμογή, και στους ανθρώπους και στα ζώα. Πολλοί παρεξηγώντας τις ομοιότητες και μένοντας ως εδώ, δεν προχώρησαν στις διαφορές, και έπεσαν στην πλάνη να θεωρούν ότι η λέξη: "ψυχή" εφαρμόζεται παντού εξ ίσου, στους ανθρώπους και τα ζώα και επομένως η ψυχή του ανθρώπου σαν έννοια και σαν όρος, όπου απαντάται στην Αγία Γραφή δεν έχει καμία απολύτως διαφορά από την ψυχή του ζώου. Έτσι, συγχέοντας τις σημασίες, καταλήγουν στην κακοδοξία ότι η ψυχή του ανθρώπου είναι ταυτόσημη με την ψυχή των ζώων και επομένως εξαφανίζεται και εκμηδενίζεται στον θάνατο, όπως και το σώμα του. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν, να διακρίνουμε τη διαφορά που έχει η λέξη: "ψυχή" όταν εφαρμόζεται σε ανθρώπους, απ' ότι όταν εφαρμόζεται σε ζώα:

Και θα αρχίσουμε με μια παρατήρηση. Διαπιστώσαμε, ότι ενώ στην αρχή ο όρος ψυχή χαρακτήρισε από το ειδικό το γενικό, δηλαδή από την αναπνοή την ζωή και τον φορέα της, στη συνέχεια άρχισε να εφαρμόζεται από το γενικό (δηλαδή την ζωή), στα επί μέρους, όπως για παράδειγμα το "αίμα". Θα δούμε λοιπόν στη συνέχεια και άλλες τέτοιες εξειδικεύσεις του όρου "ψυχή", και μέσω αυτών, θα διακρίνουμε και τις ειδοποιούς διαφορές και θα διαπιστώσουμε τελικά ότι η ψυχή των ζώων δεν είναι καθόλου ίδια με την ψυχή των ανθρώπων, ούτε σημαίνει βεβαίως μονοσήμαντα και αποκλειστικά κάθε ζωντανή ύπαρξη ανεξαιρέτως.

Με την λέξη "ψυχή" όπως είπαμε, αποδίδονται οι κατώτερες, οι βιολογικές ιδιότητες των ζωντανών οργανισμών, όπως είναι η αναπνοή και το αίμα. Και αυτές οι ιδιότητες είναι βεβαίως κοινές ανάμεσα στον άνθρωπο και τα ζώα.

Πέραν όμως των βιολογικών ιδιοτήτων, στη λέξη: "ψυχή", αποδίδονται και ψυχολογικές ιδιότητες των εμβίων όντων. Και αυτές τις ψυχολογικές ιδιότητες, τις χωρίζομε σε δύο μεγάλες κατηγορίες:

1ον Στα σωματικά αισθήματα, όπως είναι η πείνα, η δίψα, κ.λ.π., και

2ον Στα συναισθήματα, όπως είναι η φιλία, η στοργή, η λύπη, κ.ο.κ.

Σωματικά αισθήματα:

Ας δούμε μερικά παραδείγματα από την καθεμιά, ξεκινώντας από την πρώτη, δηλαδή τα σωματικά αισθήματα, ή αλλιώς φυσικές ορμές ή έστικτα:

Ησαϊας 32/λβ: 6: "Ο γαρ μωρός, μωρά λαλήσει. Και η καρδία αυτού, μάταια νοήσει. Του συντελείν άνομα, και λαλείν προς Κύριον πλάνησιν. Του διασπείραι ψυχάς πεινώσας και τας ψυχάς τας διψώσας κενάς ποιήσαι". Εδώ μιλεί για ψυχές που πεινούν και που διψούν.

Παροιμίες 19/ιθ: 15: "Η άεργος ψυχή θέλει πεινά". Και πάλι ψυχή που πεινά.

Έξοδος 15/ιε: 9: "Ο εχθρός είπεν: Θέλω καταδιώξει, θέλω καταφθάσει, θέλω διαμοιρασθεί τα λάφυρα. Η ψυχή μου θέλει χορτασθεί επ' αυτούς". Εδώ η ψυχή χορταίνει. Εκδηλώνει αίσθημα κορεσμού.

Δευτερονόμιο 23/κγ: 26 (Ο΄): "Εάν δε εισέλθεις εις τον αμπελώνα του πλησίον σου, φαγείς σταφυλήν όσον ψυχή σου εμπλησθήναι, εις δεν άγγος (αγγείο), ουκ εμβαλείς". Πάλι η ψυχή χορταίνει.

Όπως και στον Ψαλμό 107/ρζ: 9: "Εχόρτασεν ψυχήν πεινώσα, και ψυχήν διψώσα ενέπλησεν αγαθών".

Παράλληλα όμως, η ψυχή εκδηλώνει και το αίσθημα της αφής, όπως στο Λευιτικό 5/ε: 2,3: "Η ψυχή εκείνη ήτις εάν άψηται παντός πράγματος ακαθάρτου..."

Και στους Αριθμούς 19/ιθ: 22: "Και παντός ου (του οποίου) εάν άψηται αυτού ακάθαρτος, ακάθαρτον έσται, και ψυχή η απτομένη ακάθαρτος έσται έως εσπέρας".

Εκδηλώνει επίσης και το αίσθημα της οράσεως, όπως φαίνεται και στο Ησαϊας 53/νγ: 10 (Ο΄): "Εάν δώτε περί αμαρτίας, η ψυχή υμών όψεται σπέρμα μακρόβιον".

Το ίδιο φαίνεται και στο Εκκλησιαστής 2/β: 24 (Ο΄): "Ουκ έσται αγαθόν ανθρώπω ο (εκείνο το οποίο) φάγετε, και ο πίετε και ο δείξει τη ψυχή αυτού αγαθόν εν τω μόχθω αυτού.

Δεν λείπουν όμως παραδείγματα και για το αίσθημα της ακοής, όπως το Ιερεμίας 4/δ: 19: "Διότι ήκουσας ψυχή μου ήχον σάλπιγγος, αλαλαγμόν πολέμου".

Διαπιστώσαμε λοιπόν μέχρι στιγμής, ότι η ψυχή, ως ο φορέας της ζωής, εκδηλώνει το τμήμα εκείνο των ψυχολογικών ιδιοτήτων, που σχετίζονται με τα σωματικά αισθήματα.

Συναισθήματα

Παρόμοια όμως παρουσιάζεται η ψυχή πάλι ως ο φορέας της ζωής, να εκδηλώνει και το δεύτερο κομμάτι των ψυχολογικών ιδιοτήτων. Δηλαδή, συναισθήματα.

Έτσι παρατηρούμε την ψυχή να εκφράζει το συναίσθημα της αγάπης στο Άσμα Ασμάτων 1/α: 7, στο Α΄ Σαμουήλ 18/ιη: 1, κλπ, το συναίσθημα του μίσους, στον Ησαϊα 1/α: 14, Β΄ Σαμουήλ 5/ε: 8, κ.ο.κ., το συναίσθημα της βδελυγμίας, στο Λευιτικό 26/κστ: 11, στον Ιερεμία 14/ιδ: 19 κλπ.

Η ψυχή επίσης εκφράζει το συναίσθημα της ευφροσύνης, όπως στον Ψαλμό 86/πστ: 4, στις Παροιμίες 23/κγ: 24 (Ο΄) κλπ, το συναίσθημα της γλυκύτητος, στις Παροιμίες 27/κζ΄ 7, το συναίσθημα της πικρίας στον Ιώβ 7/ζ: 11, στο Β΄ Σαμουήλ 17/ιζ: 8, το συναίσθημα της θλίψης, στον Ιώβ 19/ιθ: 2, το συναίσθημα της παραμυθίας στον Ψαλμό 77/οζ: 2, το συναίσθημα του πένθους στον Ιώβ 14/ιδ: 22, το συναίσθημα της ακηδίας, στον Ψαλμό 119/ριθ: 28 (ριη΄ Ο΄) κλπ, το συναίσθημα της αηδίας και αποστροφής στον Ιώβ 6/στ: 7, κ.ο.κ.

Βουλητικές ιδιότητες και επιθυμίες

Η ψυχή όμως, ως ο φορέας της ζωής, εκδηλώνει και βουλητικές ιδιότητες και επιθυμίες. Σαν παραδείγματα μπορούμε να αναφέρουμε το Δευτερονόμιο 12/ιβ: 15 και το Μιχαίας 7/ζ: 3.

Θρησκευτικό συναίσθημα

Εκτός όμως από αυτές τις ψυχολογικές ιδιότητες, στην ψυχή ως τον φορέα της ζωής, αποδίδονται και ανώτερες πνευματικές ιδιότητες, που μάλιστα άπτονται του θρησκευτικού συναισθήματος, και της σχέσης του ανθρώπου με τον Θεό. Φυσικά, αυτού του είδους οι ιδιότητες, εφαρμόζονται κατ' αποκλειστικότητα στον άνθρωπο. Ας δούμε και από αυτήν την κατηγορία μερικά παραδείγματα, χωρίς όμως να διαβάζουμε τα χωρία, λόγω ελλείψεως χρόνου (και χώρου ως προς το κείμενο).

Έτσι βλέπουμε την ψυχή να μπορεί να εκφράζει αγάπη προς τον Θεό (Δευτερονόμιο στ: 5 και 13/ιγ: 3), η ψυχή να προσκολλάται στον Θεό, (Ψαλμό 63/ξγ: 8, ή 62/ξβ: 9 κατά τους Ο΄), η ψυχή να δοξολογεί τον Θεό, (Ψαλμό 103/ργ: 1, 2, 22, 104/ρδ: 1, 35 κλπ), να εκζητεί τον Θεό, (Δευτερονόμιο 4/δ: 29, Α΄ Χρονικών 22/κβ: 19 κλπ, να αμαρτάνει προς τον Θεό, (Λευιτικό 4/δ: 2, κλπ).

Παρανοήσεις της λέξης: "ψυχή"

Μέχρι τώρα, διαπιστώσαμε ότι η ψυχή έχει πάμπολλες σημασίες, μεταξύ των οποίων είναι και αυτή του φορέα της ζωής. Ειδικότερα, και εξαιρουμένων των ζώων, η ψυχή έχει την έννοια του φορέα, όχι απλώς της βιολογικής ζωής, αλλά της προσωπικής ύπαρξης, δηλαδή του ζωντανού προσώπου με όλες τις ιδιότητες που το διακρίνουν. Από τις χαμηλότερες και βιολογικές που είναι κοινές και στα ζώα, μέχρι τις ανώτερες και πνευματικές που αποτελούν και μοναδικό προνόμιο του ανθρώπου. Κατ' ακολουθίαν, πολλές φορές, η λέξη ψυχή, νοείται και ως η έδρα του "εγώ" για τον άνθρωπο, και ως τέτοια πολλές φορές επέχει θέσιν αντωνυμίας προσωπικής ή αυτοπαθούς. Δηλαδή η λέξη ψυχή μπορεί να χρησιμοποιείται και αντί του "αυτός", ή του "εαυτός".

Οι σημασίες όμως της λέξης "ψυχή", δεν σταματούν εδώ, όμως για τον πιστό και φιλόθεο, θα λέγαμε ότι από εδώ ξεκινούν! Διότι μέχρι τώρα, διαπιστώσαμε ποια ήταν η εξέλιξη της λέξεως ψυχή ως προς τις σημασίες της, και φθάσαμε να αντιληφθούμε ότι η λέξη αυτή προσδιορίζει τις ζωντανές υπάρξεις, τους φορείς της ζωής. Ακολουθώντας μερικά παραδείγματα κυρίως από την Παλαιά Διαθήκη, οδηγηθήκαμε ήδη σε μια βασική διάκριση της ψυχής των ζώων από την ψυχή των ανθρώπων. Διότι η ψυχή των πρώτων, δεν διαθέτει τις ανώτερες πνευματικές ιδιότητες που διαθέτει η ψυχή των ανθρώπων, και που αυτές την φέρνουν κοντά στον Θεό. Παράλληλα, επειδή το περιεχόμενο και ο σκοπός της Θείας Αποκαλύψεως είναι ακριβώς η επίγνωση του Θεού μέσω της εικόνας Του που είναι ο άνθρωπος, ή ισοδύναμα "η ψυχή" όπως είδαμε, θα ήταν αδιανόητο και παράλογο η Αγία Γραφή αλλά και η διδασκαλία της Εκκλησίας να μην περιείχαν καμία επιπλέον διευκρίνηση ή πληροφορία περί της ψυχής απ' όσα μέχρι τώρα αναφέραμε. Διότι, όσα μέχρι τώρα είπαμε, είναι αποτέλεσμα λεξικογραφικής και εννοιολογικής ανάλυσης με καθαρά ανθρώπινα μέσα και μεθόδους, και δεν περιέχουν καμία ιδιαίτερη πληροφορία Θείας προέλευσης. Άλλωστε, ακόμα και λαοί που δεν είχαν την Θεία αποκάλυψη αλλά προσπάθησαν να προσεγγίσουν τον Θεό και την φύση του ανθρώπου μέσα από το βιβλίο που λέγεται "δημιουργία", και δια του οποίου γίνονται φανερές και κατανοούνται οι ενέργειες του Θεού, όπως αναφέρει ο απόστολος Παύλος στην προς Ρωμαίους Επιστολή 1/α: 19, 20, προχώρησαν πέρα από την βιολογική θεώρηση για το "είναι" του ανθρώπου, και αντιλήφθηκαν τις βασικές διαφορές του από τα ζώα.

Εάν λοιπόν ταυτίσουμε οντολογικά, ουσιαστικά, αλλά ακόμα και ως έννοιες την ψυχή του ανθρώπου με την ψυχή των ζώων και τις βάλουμε στο ίδιο επίπεδο, διαφοροποιώντας τον άνθρωπο μόνο κατά ένα "νομικό δικαίωμα", αυτό της αναστάσεως, όπως δυστυχώς κάνουν πολλοί στις μέρες μας, διαπράττουμε μεγάλης κλίμακας βλασφημία, διότι στην ουσία, θεωρούμε αυτομάτως και τα ζώα σαν εικόνες του Θεού, ενώ ο χαρακτηρισμός αυτός δεν αναφέρεται ούτε για τους αγγέλους!

Επαναλαμβάνουμε πάλι για να το τονίσουμε, ότι όσοι παρεξηγώντας και παρερμηνεύοντας τη λέξη "ψυχή", ότι δήθεν σημαίνει αποκλειστικά και μόνο τη βιολογική ζωή στους ανθρώπους και στα ζώα, διαπράττουν θεολογικό σφάλμα και θεωρούν ότι ο άνθρωπος, η εικόνα του Θεού, εξαφανίζεται και εκμηδενίζεται μετά το θάνατο, και κατ' ουσίαν δεν υπάρχει πουθενά η προσωπικότητά του, παρά μόνο είναι (όπως λένε), μια καταχώρηση στη μνήμη του Θεού, και αυτό μόνο αν πρόκειται να αναστηθεί. Γι' αυτούς "ψυχή" σημαίνει ένα και μόνο πράγμα! Είναι σαν να λέμε ότι επειδή ο άνθρωπος και οι άγγελοι χαρακτηρίζονται ως "κτίσματα", αλλά ως κτίσματα θεωρούνται και τα σπίτια και οι τοίχοι, να συμπεράνουμε ότι οι άνθρωποι, οι άγγελοι και οι τοίχοι έχουν την ίδια φύση και την ίδια αξία. Μπορεί η λέξη "κτίσμα" να χαρακτηρίζει κάποιο στοιχείο της φύσης τους, ότι δηλαδή όλα κάποτε δημιουργήθηκαν από κάποιον, αλλά σίγουρα είναι μεγάλος παραλογισμός να τα ταυτίζουμε ως προς την φύση και τις υπόλοιπες ιδιότητες.

Συμπερασματικά λοιπόν επαναλαμβάνουμε ότι η λέξη "ψυχή" όπως και η αντίστοιχή της Εβραϊκή "νέφες", έχουν πάρα πολλές σημασίες που σχετίζονται με τη ζωή, (αρχικά με την αναπνοή), και χρησιμοποιήθηκαν για να περιγράψουν και να δηλώσουν τις ζωντανές υπάρξεις, την καθεμιά όμως με διαφορετικό τρόπο.