Λειτουργικά βιβλία

Λειτουργικά ονομάζονται τα βιβλία που χρησιμοποιούνται για την τέλεση των διαφόρων ιερών ακολουθιών της Εκκλησίας και τα οποία περιέχουν βιβλικά, υμνολογικά και προσευχητικά κείμενα (αναγνώσματα, τροπάρια και ευχές.

Ιστορικά, η αρχή των Λειτουργικών βιβλίων βρίσκεται ήδη στους πρώτους αιώνες της Εκκλησίας, οπότε έγινε αισθητή η ανάγκη (και για χρήση των ίδιων των λειτουργών) της καταγραφής των ευχών, όπως παρατηρούμε στη Διδαχή των Αποστόλων, κεφ. 9-10 (τέλη του 1ου ή αρχές του 2ου αιώνα), στην επιστολή του Κλήμεντα Ρώμης προς Κορινθίους, κεφ. 59-61 (τέλη 1ου αιώνα μ.Χ.) και σε μεγαλύτερη έκταση στο ευχολόγιο του Σεραπίωνα (3ος αιώνας) και κυρίως στις Αποστολικές διαταγές, βιβλία Ζ΄ και Η΄ (αρχές 5ου αιώνα). Κατά το Μεσαίωνα ο αριθμός των ευχολογίων αυξήθηκε και προέκυψαν επιπλέον λειτουργικά βιβλία σε συνάρτηση με την άνθηση της υμνολογίας και προς την κατεύθυνση ενός σταθερότερου καθορισμού των διαφόρων λειτουργικών πράξεων και ακολουθιών, οι οποίες απέκτησαν καθολική ισχύ μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας.

Τα λειτουργικά βιβλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας που βρίσκονται σήμερα σε χρήση είναι:

• Το Ευαγγέλιο (το οποίο περιέχει περικοπές από τους τέσσερεις ευαγγελιστές Ματθαίο, Μάρκο, Λουκά και Ιωάννη).

• Ο Απόστολος (που περιέχει περικοπές από τις Πράξεις των Αποστόλων και από τις Επιστολές τους).

• Το Αρχιερατικό (το οποίο περιέχει τα μυστήρια και τις τελετές που τελούνται από Αρχιερέα).

• Το Ιερατικό (που περιέχει τις ακολουθίες που επιτελούνται από τους Ιερείς και τους Διακόνους).

• Το μικρό Ευχολόγιο (που περιέχει τη διάταξη και τις ευχές του Εσπερινού, του Όρθρου, του Αποδείπνου, του μεγάλου και μικρού Αγιασμού, τις Ακολουθίες των άλλων μυστηρίων και άλλες ευχές για διάφορες περιστάσεις).

• Το μέγα Ευχολόγιο (που περιέχει τις θείες λειτουργίες).

• Το Τριώδιο (που περιέχει τις ακολουθίες από την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου μέχρι το Μεγάλο Σάββατο. Ονομάζεται έτσι επειδή οι κανόνες του αποτελούνται συνήθως από τρεις ωδές και όχι από εννέα όπως επικράτησε μεταγενέστερα).

• Το Πεντηκοστάριο (το οποίο περιέχει τις ακολουθίες των κινητών εορτών από την Κυριακή του Πάσχα μέχρι την Πεντηκοστή και τη μετά από αυτήν Κυριακή των Αγίων Πάντων).

• Τα Μηναία (δώδεκα, ένα για κάθε μήνα, τα οποία περιέχουν όλα όσα ψάλλονται στις εορτές των αγίων που γιορτάζουν κάθε ημέρα, καθώς και το τυπικό και το Συναξάρια των ακίνητων εορτών όλου του έτους).

• Το Ωρολόγιο (το οποίο περιέχει την ακολουθία των Ωρών, του Εσπερινού, του Όρθρου, του Αποδείπνου, τους Χαιρετισμούς της Θεοτόκου, απολυτίκια και κοντάκια των αγίων κ.ά.).

• Το Τυπικό (που περιέχει την τάξη η οποία πρέπει να ακολουθείται κάθε ημέρα και εορτή καθ' όλο το έτος).

• Η Σύνοψη (μικρού σχήματος βιβλίο που απευθύνεται κυρίως στους πιστούς, οι οποίοι μπορούν με αυτό να παρακολουθούν και να κατανοούν καλύτερα τις ακολουθίες).

• Ο Συνέκδημος (μοιάζει με τη Σύνοψη αλλά είναι πληρέστερος σε περιεχόμενο).

• Το Ψαλτήριο (που περιλαμβάνει όλους τους Ψαλμούς της Παλαιάς Διαθήκης καθώς και τις λεγόμενες εννέα ωδές).

• Η Παρακλητική ή Οκτώηχος (η οποία είναι έργο του αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού και περιέχει τα τροπάρια της κάθε εβδομάδας, που ψάλλονται σύμφωνα με τους οκτώ ήχους της βυζαντινής μουσικής),

• Το Ειρμολόγιο (που περιέχει τους Ειρμούς του έτους οι οποίοι ψάλλονται κάθε ημέρα και εορτή, σύμφωνα με τους οκτώ ήχους της βυζαντινής μουσικής).

Βιβλιογραφία

• "Λειτουργικά βιβλία", Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια (ΘΗΕ), τόμ. 8, εκδ. Μαρτίνος Αθ., Αθήνα 1966, στ. 195
• "Λειτουργικά βιβλία", Στύλιος Κ. Ευθύμιος, Μικρό Χριστιανικό Λεξικό (Α' ανατύπωση της 2ης έκδ.), Αποστολική Διακονία, 1998, σελ. 122
• "Λειτουργικά βιβλία", εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, τόμ. 38, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 2004-2005
• "Λειτουργικά βιβλία", Ζαχαρόπουλος Νίκος, Επίτομο Ιστορικό-Θεολογικό Λεξικό, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2003, σελ. 249