Αλλαγές

Το ερώτημα αν ο Βυζαντινός ήταν κάτι περισσότερο από [[Ρωμαίος]] πολίτης και [[Χριστιανισμός|Χριστιανός]] με ελληνική παιδεία, απασχόλησε αρκετά τους [[Έλληνες]] ιστορικούς, κυρίως μετά την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους και περί τα μέσα του 19ου αιώνα. Με τη θεμελιακή εισφορά του εθνικού [[ιστοριογραφία|ιστοριογράφου]] [[Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος|Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου]], υπέρμαχου της ενότητας της ελληνικής ιστορίας, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία βρήκε, όχι χωρίς αντιδράσεις, τη θέση της στην ιστοριογραφία του ελληνικού έθνους.

Η απάντηση είναι αρνητική<ref>''Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα'', τόμ. 46 (Αθήνα: Δίας, 2004) στο λήμμ. "Βυζάντιο": "...η στενή έννοια της εθνικής προέλευσης δεν απέκτησε στο Βυζάντιο καθοριστική σπουδαιότητα...Η υπερεθνική αυτή συνείδηση της αποστολής της αυτοκρατορίας, η καθαρά οικουμενική χριστιανική συνείδηση, δεν μπορούσε να αποδυναμωθεί ή απορροφηθεί...από την εθνική συνείδηση μιας μόνο εθνότητας. Ο Ρωμαίος ή Βυζαντινός...αγωνιζόταν να πραγματοποιήσει το όραμα της συνένωσης ολόκληρης της οικουμένης στην ίδια αυτοκρατορία..."</ref> (κάτι ανάλογο άλλωστε ισχύει με την μεταγενέστερη οθωμανική αυτοκρατορία, αλλά και με την προγενέστερη ρωμαικήρωμαϊκή), τουλάχιστον σε ότι αφορά το μεγαλύτερο τμήμα της βυζαντινής ιστορίας. Αν και πρόκειται για την ιστορία ενός κράτους στο οποίο δρα και επιδρά η πνευματική δύναμη του ελληνισμού, η βυζαντινή ελληνικότητα δεν εξαντλεί τον εθνικό χαρακτήρα της αυτοκρατορίας, ενώ η γεωγραφία του βυζαντινού Ελληνισμού δεν συμπίπτει ούτε με τα εκτεταμένα σύνορα της αυτοκρατορίας, ούτε με τα στενά όρια της σύγχρονης [[Ελλάδα|Ελλάδας]]<ref>Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ό.π., σελ. 10</ref>. Αν και γεωγραφικαγεωγραφικά-ιστορικα ιστορικά η βυζαντινη αυτοκρατορια περιλαμβανει πολλες περιοχες βυζαντινή αυτοκρατορία περιλαμβάνει πολλές περιοχές της αρχαιας Ελλαδαςαρχαίας Ελλάδας(ΙωνιαΙωνία,ΠοντοςΠόντος,ΒυζαντιοΒυζάντιο,Μεγαλη ΕλλαδαΜεγάλη Ελλάδα,κυριως Ελλαδακυρίως Ελλάδα) η διαμόρφωση των κοινωνικών δομών και θεσμών με την εξαιρεση της Θεσσαλονικης Θεσσαλονίκης και του ΜυστραΜυστρά, είναι αποκλειστικό σχεδόν επίτευγμα της βυζαντινής πρωτεύουσας και του μικρασιατικού κόσμου<ref>Στο ίδιο, σελ. 13</ref>.

Όμως, το Βυζάντιο παρουσίασε αρκετές μεταβολές στο πέρασμα των αιώνων και προς το τέλος της ιστορίας του, λόγοι δημογραφικοί συνέβαλαν στη μεταβολή αυτών των δεδομένων. Η απώλεια των κεντρικών περιοχών στη Χερσόνησο της Ανατολής και των βόρειων επαρχιών στη Χερσόνησο του Αίμου περιόρισε την Αυτοκρατορία σε εδάφη στην κυρίως [[Ελλάδα]], κατά μήκος των ακτών του [[Αιγαίο|Αιγαίου]] και του [[Εύξεινος Πόντος|Ευξείνου]] και σε νησιά, όπου είχαν ιδρυθεί αρχαιότατες ελληνικές αποικίες. Ασφαλώς, ξένες προσμίξεις και διασταυρώσεις πληθυσμών υπήρξαν, όμως οι Βυζαντινοί, συγκεντρωμένοι στα ιστορικά ελληνικά εδάφη, αισθάνονταν και γεωγραφικά Έλληνες και αποδέχονταν ότι και φυλετικά ήταν Έλληνες<ref>Steven Runciman, ''Η Τελευταία Βυζαντινή Αναγέννηση'', μτφρ. Λάμπρος Καμπερίδης, (Αθήνα: Δόμος, 1991), σελ. 37</ref>.

Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι η πορεία που ακολούθησε η ελληνικότητα του Βυζαντίου, ήταν κοινή με την εξέλιξη του ονόματος ''Έλλην'', που ξεκινά ως εθνικό στην [[αρχαία Ελλάδα]], μετατρέπεται σε πολιτιστικό επί ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και ταυτόχρονα θρησκευτικό με την εμφάνιση του [[Χριστιανισμός|Χριστιανισμού]]. Με την επικράτηση της νέας θρησκείας γίνεται κυρίως θρησκευτικό και παρ' όλο που ο ελληνικός πολιτισμός ήταν πάντοτε θεμέλιο της πνευματικής ζωής, με την ελληνική επιστήμη, [[ιστορία|ιστοριογραφία]], [[ποίηση]] και [[φιλοσοφία]] (με κάποιες προϋποθέσεις) να αποτελούν μορφωτικό αγαθό ακόμα και των ευσεβών Βυζαντινών, εν τούτοις, το όνομα ''Έλλην'', παρέμεινε θρησκευτικά φορτισμένο για πολλούς αιώνες.

Η εποχή του [[Ηράκλειος|''Ηρακλείου]] '' ήταν εκείνη που έδωσε μεγαλύτερη έμφαση στο ελληνικό στοιχείο: αφού το Βυζάντιο απώλεσε το μεγαλύτερο μέρος των [[Ασία|ασιατικών]] και δυτικών χωρών του, έθεσε τέλος στη διγλωσσία που υπήρχε ανάμεσα στην κρατική διοίκηση και τον στρατό που χρησιμοποιούσαν τη [[Λατινική γλώσσα|Λατινική]] και τον λαό, που τη θεωρούσε ακατανόητη, και καθιέρωσε την [[Ελληνική γλώσσα|Ελληνική]] ως την επίσημη γλώσσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Με τον τρόπο αυτό, η γλώσσα του λαού και της [[Εκκλησία|Εκκλησίας]] έγινε πλέον και γλώσσα του κράτους. Ο ίδιος, μάλιστα, υιοθέτησε τον τίτλο του βασιλέως, αντί του λατινικού ''imperator'' και έκοψε νομίσματα με την ελληνική επιγραφή ''"ΕΝ ΤΟΥΤΩι ΝΙΚΑ"''. Σταδιακά, η γνώση της Λατινικής γλώσσας έγινε σπάνιο φαινόμενο στις επόμενες γενιές. Με το τέλος της δυναστείας του Ηρακλείου, αν και η αυτοκρατορία παρέμεινε σταθερά προσκολλημένη στις ρωμαϊκές πολιτικές ιδέες και παραδόσεις, με την επικράτηση της ελληνικής γλώσσας, αρχίζει να μεταβάλλεται σταδιακά, για να καταλήξει προς το τέλος της ιστορίας της, σε ένα ''"Μεσαιωνικό ελληνικό κράτος"''<ref>Ostrogorsky ό.π., σελ. 217</ref> ή στην ''"Ελληνική Αυτοκρατορία της χριστιανικής Ανατολής"''<ref>Γλύκατζη-Αρβελέρ ό.π., σελ. 16</ref>.

Αυτό δείχνουν και τα λόγια του [[Λέων ΣΤ'|Λέοντα ΣΤ']] (886-912), που εμψυχώνει τους διοικητές του λέγοντας ότι ''"οφείλουν να είναι έτοιμοι να θυσιάσουν τη ζωή τους για την πατρίδα και την ορθή χριστιανική πίστη, όπως και oι στρατιώτες τους, που με την κραυγή: "Ο Σταυρός θα νικήσει", πολεμούν, σαν στρατιώτες του Χριστού, του Κυρίου μας, για τους γονείς, για τους φίλους, για την πατρίδα, για ολόκληρο το χριστιανικό έθνος"''.<ref>Γλύκατζη-Αρβελέρ ό.π., σ.σ. 40-41</ref>

Αυτό έμελλε να αλλάξει, και αφετηρία στάθηκε η καχυποψία των Βυζαντινών έναντι των Δυτικών, με αφορμή τις τρεις μεγάλες εκστρατείες των [[Νορμανδοί|''Νορμανδών]]'', που εκδηλώθηκαν το 1081, το 1147 και το 1185 <ref>Αθηνά Κόλια-Δερμιτζάκη, ''Συνάντηση Ανατολής και Δύσης στα Εδάφη της Αυτοκρατορίας - Οι Απόψεις των Βυζαντινών για τους Σταυροφόρους'', Α' ανατύπωση, (Αθήνα: Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, 2000), σελ. 29</ref>. Παρ' όλα τα προβλήματα που είχαν δημιουργήσει στις διμερείς σχέσεις, η ανατρεπτική ενέργεια του πάπα Λέοντα Γ΄, να στέψει το 800 μ.Χ. τον [[Καρλομάγνος|Καρλομάγνο]] ''"Βασιλέα των Ρωμαίων"'' και το [[Σχίσμα του 1054]], οι επιδρομές αυτές ήταν που συντάραξαν τους Βυζαντινούς, καθώς ήταν η πρώτη φορά που χριστιανικός λαός της Δύσης, επιτίθετο εναντίον τους.

Ταυτόχρονα, όπως διαγράφεται σαφώς στα κείμενα του 12ου και 13ου αιώνα, κυρίως στις ιστοριογραφίες της [[Άννα Κομνηνή|Άννας Κομνηνής]] (1083 – 1148), του [[Ιωάννης Κίνναμος|Ιωάννη Κίνναμου]] (1143; – 1202;), του [[Νικήτας Χωνιάτης|Νικήτα Χωνιάτη]] (περ. 1155/7-1217) και άλλων, όχι μόνον δεν τονίζεται ο ιερός χαρακτήρας των [[Σταυροφορίες|Σταυροφοριών]], ή η σχέση του με το προσκύνημα, αλλά αντίθετα χρησιμοποιείται σαφώς στρατιωτική ορολογία και μάλιστα, προβάλλεται η επιθετική διάθεση του σταυροφορικού κινήματος και η ανησυχία για το φαινόμενο της κατά μάζες εμφάνισης των Δυτικών<ref>Στο ίδιο, σελ. 30</ref>. Έτσι, η επιθετική τακτική της Δύσης σε στρατιωτικό επίπεδο, αλλά και η οικονομική διείσδυση των ιταλικών πόλεων στο Βυζάντιο, που πήραν σε μεγάλο βαθμό το εμπόριο και γενικότερα την οικονομία στα χέρια τους, προκάλεσε τη δυσαρέσκεια των βυζαντινών και προστριβές με τους Λατίνους.

Από το 13ο αι. και εξής, οι όροι ''Έλλην'', ''Ελληνισμός'', ''ελληνικός'', κ.λπ. απέβαλλαν σε κάποιο βαθμό την παλιά τους συνωνυμική ταύτιση με την έννοια της ειδωλολατρίας και επανήλθαν σε χρήση από τον Βυζαντινό πολίτη χωρίς ενδοιασμούς, και χωρίς να χαρακτηρίζουν πλέον μόνο τον ''"εθνικό"'', δηλαδή τον μη Χριστιανό. Ο όρος Ρωμαίος, ο οποίος στο Βυζάντιο αποτέλεσε τίτλο τιμής<ref>Αλέξης Σαββίδης, ''Μελέτες Βυζαντινής Ιστορίας 11ου - 13ου αιώνα'' ^''2'', (Αθήνα: Καρδαμίτσας, 1995), σελ. 81</ref> από την αρχή μέχρι το τέλος της ιστορίας του, αντικαταστάθηκε σε ευρεία κλίμακα από τον όρο ''Έλλην''. Μία από τις πρώτες μαρτυρίες όπου οι ''Ρωμαίοι'' έπαψαν να είναι πολιτική οντότητα για να γίνουν θρησκευτική κοινότητα, βρίσκεται στη διαθήκη της [[Άννα Νοταρά Παλαιολογίνα|Άννας Παλαιολογίνας Νοταρά]], που γράφει το 1493 στη Βενετία: ''"Πρώτον να με μνημονεύουν κατά την τάξιν των Ρωμαίων Χριστιανών"''<ref>Πάρις Γουναρίδης, "Γένος Ρωμαίων, Βυζαντινές και Νεοελληνικές Ερμηνείες" στο ''Βυζαντινή πραγματικότητα και νεοελληνικές ερμηνείες'' (Αθήνα: Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, 1996), σελ. 21</ref>. Η συνύπαρξη του ''Έλλην'' και του ''Ρωμαίος'', φαίνεται στο συμπέρασμα που καταγράφει ο [[''Μανουήλ Χρυσολωράς]] '' (1350-1415), ότι δηλαδή η Κωνσταντινούπολη είναι το δημιούργημα των δύο φρονιμότερων και δυνατότερων εθνών, των [[Ρωμαίος|Ρωμαίων]] που τότε κυριαρχούσαν στην οικουμένη και των [[Έλληνας|Ελλήνων]] που είχαν κυριαρχήσει προηγουμένως<ref>Στο ίδιο, σ.σ. 18-19</ref>.

Πράγματι, οι Δυτικοί, που ονομάζονταν υποτιμιτικά ''"Φράγκοι"'' από τους Βυζαντινούς, πήραν πλέον τη θέση των ''"βαρβάρων"'' σε αντιστοιχία με την αρχαιοελληνική πραγματικότητα. Ο [[''Νικήτας Χωνιάτης]]'', το έργο του οποίου αποτελεί πολύτιμη πηγή για τα γεγονότα από το 1118 μέχρι την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Σταυροφόρους το 1204, δηλώνει ότι δεν μπορεί να συνεχίσει τη συγγραφή της ιστορίας, που είναι το ''"κάλλιστον εύρημα των Ελλήνων"'', περιγράφοντας βαρβαρικές πράξεις κατά των Ελλήνων:

Είναι χαρακτηριστικό, ότι σε μια περίοδο συρρίκνωσης του Βυζαντινού Κράτους, ο αυτοκράτορας [[''Ιωάννης Γ' Δούκας Βατάτζης|Ιωάννης Γ' Βατάτζης]] ' (1222-1254) δέχεται την ελληνική εθνική καταγωγή του. Απαντώντας στον πάπα Γρηγόριο Θ', ο οποίος απευθύνεται σ' αυτόν ονομάζοντας τον [[Γραικός|''Γραικό]]'', ο βυζαντινός αυτοκράτορας βεβαιώνει ότι ''"ο Μέγας Κωνσταντίνος παραχώρησε τη βασιλεία των Ρωμαίων στο γένος των Ελλήνων"''<ref>Γουναρίδης ό.π., σελ. 14</ref>.