Αλλαγές

Ο ''Χ. Γιανναράς'', σημειώνει ότι το σχήμα αυτό δεν αποτελούσε εύκολο φιλοτουρκισμό, ούτε εθελοδουλία, αλλά ένα κοσμοείδωλο πλήρως διαφορετικό από το στενό εθνικιστικό οικοδόμημα του διαφωτισμού<ref>Χ. Γιανναράς, Ορθοδοξία και Δύση..., σελ. 187</ref>. Ένα οικουμενικό σύστημα, το οποίο είχε αρχίσει να αποδίδει καρπούς, αφού οι Έλληνες ήδη είχαν πλέον στελεχώσει νευραλγικές θέσεις του οθωμανικού κράτους, ενώ το εμπόριο και η ναυτιλία είχε κατά βάση περάσει στα ελληνικά χέρια. Πίστευαν οι Φαναριώτες και οι πιο συντηρητικές τάξεις σε μία εκ των έσω κατάληψη, μία ιδέα που στην εποχή του Αθανασίου ολοένα κέρδιζε έδαφος. Η σύγκρουση τελικά Κοραή και Αθανασίου, δεν αποτελούσε απλώς μία σύγκρουση προοδευτικών και συντηρητικών, αλλά την αντιπαράθεση δύο διαφορετικών πολιτικών οραμάτων που το καθένα ανταποκρινόταν σε διαφορετικό τύπου ελληνισμό. Τον Ελληνισμό του Γένους ή τον Ελληνισμό μίας εθνοφυλετικής ελληνικότητας που θα αντλούσε την ταυτότητά της απευθείας από την κλασσική Ελλάδα, διασκελίζοντας 10 αιώνες Βυζαντίου<ref>Χ. Γιανναράς, Ορθοδοξία και Δύση..., σελ. 187</ref>.

''"Δεν ήτο ο Αθανάσιος μονομερής. Δεν διεπνέετο από στενάς φανατικάς αντιγνωσιολογικάς αντιλήψεις. Ηγάπα την σοφίαν. Την γνώσιν και ευρυμάθειαν μέχρι τέλους του βίου εδίωκε και συνίστα. 'Δεν ημπορούμεν, λέγει εις την Αντιφώνησιν, να αρνηθώμεν πως είναι φυσικός ο πόθος της μαθήσεως και αξιωματική φωνή είναι εκείνη του Αριστοτέλους η λέγουσα ότι πάντες άνθρωποι του ειδέναι ορέγονται'. Ο ίδιος άλλως τε είναι γνωστόν, ότι και τα μαθήματα των σχολών του επολλαπλασίαζε και παν είδος της τότε σοφίας προσέφερεν εις τους τροφίμους των. Ως διευθυντής δε της Σχολής Χίου και εις Ευρώπην κατ' έτος τους αρίστους των μαθητών προς ευρυτέρας σπουδάς έστελλεν. Διότι παραδέχεται ότι και 'οι έχοντες την έξω σοφίαν, πολλοί, ωφέλησαν εις την Εκκλησίαν του Χριστού'. Η παρατήρησις άρα ότι 'ανήκει εις την παράταξιν των εμμενόντων εις την διατήρησιν της κακώς εννοούμενης 'παραδόσεως', καταπολεμούντων δε πάσαν πρόοδον και εξέλιξιν'...ουδόλως ευσταθεί...Επεδίωκε δε, κατά τρόπον απαράλλακτον μέχρις τέλους του βίου του και μετά της αυτής ζωτικότητος και θέρμης, να προσφέρη εις τον παιδαγωγούμενον τον σίτον της καθαράς γνώσεως"''<ref>''Αθανάσιος Πάριος'', ΘΗΕ, τόμ. 1 (1962), στ. 568.</ref>.