Αλλαγές

Ο Αθανάσιος υπήρξε ένα πράγματι ανήσυχο πνεύμα. Αυτό τον έκανε να χρησιμοποιήσει μία θεματολογία η οποία δεν έμεινε στα στενά θεολογικά πλαίσια, αλλά σε ευρύτερα κοινωνικά και πολιτικά. Ο ίδιος ήταν πολυμαθής και ταυτόχρονα πολύγλωσσος, με αποτέλεσμα να αντιλαμβάνεται τις κοσμογονικές αλλαγές που επέφερε ο διαφωτισμός στην Ευρώπη. Έτσι αρχίζει με την αρκετά συντηρητική του γλώσσα να κρίνει τα πολικά δρώμενα και μορφώματα στην Ευρώπη και να επιτίθεται στην αιρετική αυθαιρεσία τους, όπως την αποκαλούσε. Έτσι συγγράφει βιβλίο (''"Πατερική Διδασκαλία"''), κατά το οποίο αντιτίθεται στις φιλελεύθερες προτάσεις των [[Διαφωτισμός|διαφωτιστών]] για επανάσταση<ref>Χ. Γιανναράς, Ορθοδοξία και Δύση..., σελ. 182</ref>. Το βιβλίο αυτό εκδίδεται από το Πατριαρχείο και φαίνεται πως σκοπό είχε να εκφράσει και πολιτικές σκοπιμότητες και επιταγές της Πύλης, γι αυτό και είναι πιθανό να μην εκφράζει πλήρως τις απόψεις του συντάκτη του<ref>Χρήστος Πατρινέλης, ''"Οι σχέσεις της εκκλησίας με την Οθωμανική πολιτεία"'', Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΑ, σελ. 125-126</ref>. Το βιβλίο γίνεται αιτία για επιθέσεις ενάντια στην εκκλησία από τους διαφωτιστές, οι οποίοι την κατηγορούν για φιλοτουρκισμό και δουλοφροσύνη, αν και είναι φανερό πως απηχούσε τη συντριπτική μερίδα των Φαναριωτών, οι οποίοι ζούσαν με το μόνιμο φόβο ότι μία τοπική εξέγερση, ακόμα και σε περίπτωση επιτυχίας, θα εξέθετε το υπόλοιπο τμήμα των Ελλήνων στην εκδικητική μανία των Τούρκων. Ένας φόβος διόλου αβάσιμος, με βάση τα γεγονότα που συνεχίστηκαν μέχρι και το 1922<ref>ο.π.</ref>.

Ο Κοραής απαντά προσωπικά στο βιβλίο αυτό με την ''"Αδελφική Διδιασκαλία"'', στην οποία με οξείς προσωπικούς χαρακτηρισμούς προς τον Αθανάσιο, αλλά και τις γενικότερες ιδέες του, θέλει να πείσει πως αυτές οι ιδέες δεν απηχούν το σύνολο του Ελληνικού λαού. Εκεί ακριβώς αρχίζει να διαφαίνεται και η διαφορά δύο ολόκληρων κόσμων. Οι διαφωτιστές και ο Κοραής απηχούν τις ευρωπαϊκές ιδέες οι οποίες απαιτούν ένα καθαρά εθνικό κράτος, σύμφωνα με τα οράματα των ουμανιστών, με βάση μία αρχαιοελληνική γεωγραφική σύσταση των ορίων, ενώ ο Αθανάσιος και οι πιο συντηρητικοί το σχήμα ενός παραδοσιακού πολυεθνικού κράτους<ref>Χ. Γιανναράς, Ορθοδοξία και Δύση..., σελ. 183</ref>. Ο στόχος αυτού του σχήματος είναι να καταφέρουν να διασωθούν και οι μικρές μερίδες Ελλήνων που ήταν διάσπαρτες στα όρια του Οθωμανικού κράτους καθώς σε ένα στενά γεωγραφικό ελλαδικό σχήμα θα τους τις άφηνε εκτεθειμένες στις ορέξεις των Οθωμανών και τελικά στον αφανισμό της πολιτισμικής τους ταυτότητας. Έτσι στα μάτια του Αθανασίου η σύσταση του εθνικού κράτους σημαίνει άμεσο αφανισμό του Ελληνισμού<ref>ο.π.</ref>. Επιπρόσθετα στο μυαλό του υπάρχει και μια δεύτερη αιτία. Η οργάνωση του κράτους κάτω από το διαφωτιστικό κοσμοείδωλο σημαίνει εκκοσμίκευση του κοινού βίου, εφαρμογή του φυσικού δικαίου και του κανονιστικού ωφελιμισμού, με αποτέλεσμα να απειλούνται τα θεμέλια τα οποία διατήρησαν μέχρι την εποχή του την κοινή ελληνική συνείδηση ακόμα και στις πιο αντίξοες συνθήκες.

Όπως μας αναφέρει ο Χ. ΓιανανράςΓιανναράς, το σχήμα αυτό δεν αποτελούσε εύκολο φιλοτουρκισμό, ούτε εθελοδουλία, αλλά ένα κοσμοείδωλο πλήρως διαφορετικό από το στενό εθνικιστικό οικοδόμημα του διαφωτισμού<ref>Χ. Γιανναράς, Ορθοδοξία και Δύση..., σελ. 187</ref>. Ένα οικουμενικό σύστημα, το οποίο είχε αρχίσει να αποδίδει καρπούς, αφού οι Έλληνες ήδη είχαν πλέον στελεχώσει νευραλγικές θέσεις του οθωμανικού κράτους, ενώ το εμπόριο και η ναυτιλία είχε κατά βάση περάσει στα ελληνικά χέρια. Πίστευαν οι Φαναριώτες και οι πιο συντηρητικές τάξεις σε μία εκ των έσω κατάληψη, μία ιδέα που στην εποχή του Αθανασίου ολοένα κέρδιζε έδαφος. Η σύγκρουση τελικά Κοραή και Αθανασίου, δεν αποτελούσε απλώς μία σύγκρουση προοδευτικών και συντηρητικών, αλλά η αντιπαράθεση δύο διαφορετικών πολιτικών οραμάτων που το καθένα ανταποκρινόταν σε διαφορετικό τύπου ελληνισμό. Τον Ελληνισμό του Γένους ή τον Ελληνισμό μίας εθνοφυλετικής ελληνικότητας που θα αντλούσε την ταυτότητά της απευθείας από την κλασσική Ελλάδα, διασκελίζοντας 15 αιώνες Βυζαντίου<ref>Χ. Γιανναράς, Ορθοδοξία και Δύση..., σελ. 187</ref>.