Κατά την Ορθόδοξη πατερική αντίληψη, η οποία πηγάζει μέσα από τη [[Βίβλος|βιβλική ]] θεώρηση, η γνώση του όντος (Θεού), δύναται να συμβεί με το λόγο και το νου. Η ίδια η [[ψυχή ]] του ανθρώπουδηλαδή, που με το λόγο ερευνά τη φύση, καλείται με τις ίδιες γνωστικές δυνάμεις να λάβει με μία φιλόπονη εξεταστική έρευνα τη γνώση του Θεού. Απαραίτητη προϋπόθεση σε μία τέτοια περίπτωση είναι η κάθαρση της ψυχής από τα πάθη<ref>Ν. Ματσούκας, Επιστήμη...στην εξαήμερο του Μεγάλου Βασιλείου, σελ. 170</ref>. Η γνώση μάλιστα των θείων πραγμάτων δε μπορεί να νοηθεί μάλιστα με κανένα άλλο μέσο παρά μόνο με το νου, ο οποίος συνεργεία της χάριτος του Θεού, καθαίρεται ανεβαίνοντας σε υψηλότερες βαθμίδες και , θεωρώντας (βλέποντας) το θείο. Ο νους λοιπόν που είναι η πιο οξεία λειτουργία του λόγου, στην κατάσταση της κάθαρσης , γνωρίζει τόσο τα αισθητά (με την επιστημονική έρευνα), όσο όμως και τα νοητά (με την κάθαρση, τη χάρη και τη δεκτικότητα). Τα όρια όμως αυτής της δυνατότητας θεογνωσίας είναι πεπερασμένα, καθώς ο νους παραμένει κτιστός. Σύμφωνα με το [[Βασίλειος Καισαρείας|Μέγα Βασίλειο ]] η κατάκτηση της γνώσης εκκινά από τις αισθήσεις και ανέρχεται σε υψηλοτερες υψηλότερες βαθμίδες έως ότου ο χαριτωμένος νους σταματήσει στα κτιστά όριά του, που είναι η αδυναμία να προσπελάσει τη γνώση της θείας ουσίας<ref>Ν. Ματσούκας, Επιστήμη...στην εξαήμερο του Μεγάλου βασιλείου, σελ. 171</ref>.

Ο λόγος και ο νους είναι τα μοναδικά όργανα που μπορούν τελικά νοήσουν το μυστήριο της φύσης του Θεού, έτσι ο νους που κάνει επιστήμη και φιλοσοφία, φτάνει σε ένα σημείο θεογνωσίας δια μέσου της κτίσης και εν συνεχεία της ανέλιξής του ανελίσσεται σε ψηλότερες βαθμίδες θεογνωσίας<ref>Μέγας Βασίλειος, Ομιλίες εις την εξαήμερον PG 29, 16BC</ref>. Η ψυχή δηλαδή δια των αισθήσεων, του λόγου και του νου μπορεί να οδηγηθεί στη γνώση του Θεού, στη μετοχή των θείων ενεργειών<ref>Νίκος Ματσούκας, Δογματική...Β΄, σελ. 120</ref> και όχι της ουσίας Του, καθαρμένος με την προϋπόθεση της κάθαρσης από τα πάθη και τελικά μέσω της όλης ύπαρξης<ref>Ν. Ματσούκας, Επιστήμη...στην εξαήμερο του Μεγάλου βασιλείου, σελ. 173-174</ref>. Εδώ όμως τίθεται ένα ερώτημα. Είναι δυνατόν να ψηλαφήσει ψηλαφίσει ο νους , στο ίδιος ίδιο επίπεδο , τα αισθητά και όπως τα νοητά πράγματα; Κατά την πατερική θεολογία τα μυστήρια της θεογνωσίας ξεπερνούν τα μυστήρια των φυσικών δεδομένων, αλλά δεν δέχεται πως ο νους δε μπορεί να μετάσχει σε αυτή την υπαρξιακή εμπειρία. Αυτό διότι ύπαρξη δίχως νου και λόγο δε νοείται. Αυτή λοιπόν η γνώση επιτυγχάνεται με την ανάλογη δεκτικότητα του ανθρώπου να δεχτεί τις θείες αλήθειες και φυσικά με ένα ξεδίπλωμα και άπλωμα του νου, πέρα από τα γνωστά όρια<ref>Ν. Ματσούκας, Επιστήμη...στην εξαήμερο του Μεγάλου βασιλείου, σελ. 174</ref>. Σε αυτή την περίπτωση ο άνθρωπος έχει ένα άλλο σημείο εκκίνησης, μία διαφορετική μέθοδο και δρόμο για να φτάσει στο σκοπό του σε σχέση με την προσπάθειά του να ερευνήσει το φυσικό και ιστορικό επιστητό<ref>Ν. Ματσούκας, Επιστήμη...στην εξαήμερο του Μεγάλου βασιλείου, σελ. 175</ref>. Βασική όμως σε κάθε περίπτωση είναι η υπαρξιακή ενότητα του ανθρώπου, όπως συνάμα απαραίτητη είναι η διευκρίνηση πως αυτή η βιωματική εμπειρία αν οδηγηθεί σε μία διάσπαση της ύπαρξης, του σώματος, της ψυχής ή των νοητικών λειτουργιών ως μια αυτονομημένη περιοχή, οδηγεί σε αρνητικές και φθοροποιητικές καταστάσεις. Τις αμαρτιτικές καταστάσεις<ref>Ν. Ματσούκας, Επιστήμη...στην εξαήμερο του Μεγάλου βασιλείου, σελ. 175</ref> και τελικά σε αδυναμία κάθαρσης και εύρεσης του Θείου.

Η θεογνωσία είναι μετοχή του ανθρώπου στις θείες ενέργειες. Εδώ όμως δε συντελείται μόνο μια κίνηση του ανθρώπου προς το Θεό, αλλά πρώτιστα του Θεού προς τον άνθρωπο. Ενώ σχεδόν σε όλα τα φιλοσοφικά και θρησκευτικά κινήματα έχουμε μία προσπάθεια του ανθρώπου να προσπελάσει τη θεία πραγματικότητα, στην ορθόδοξη εμπειρία έχουμε τη φανέρωση του Θεού, στην οποία ο άνθρωπος καλείται να γίνει μέτοχος και τελικά να οδηγηθεί στη θεογνωσία. Η διαδικασία λοιπόν που αναφέρθηκε αποτελεί τη βουλητική διάθεση του ανθρώπου να ανέλθει στο θείο, αλλά όχι τον τρόπο πραγμάτωσής της. Συνάμα λοιπόν όμως ο Θεός, αποκαλύπτει τον εαυτό του στην κτίση και την ιστορία, όχι μέσω της ουσίας του, που είναι απροσπέλαστη από τον άνθρωπο, αλλά μέσω των ενεργειών του. Αυτό αποκαλείται θεοφάνεια<ref>Νίκος Ματσούκας, Δογματική...Β΄, σελ. 120</ref>.Η αποκάλυψη λοιπόν του Θεού, η Θεοφάνειά Του, παρέχεται διαρκώς στην κτίση για να τη συντηρεί και να την πλουτίζει, συνάμα όμως και καλεί τον άνθρωπο σε μετοχή στη θεία δόξα για τη γνώση του αληθινού όντος. Αυτή η γνώση δεν πρέπει λοιπόν ποτέ να νοηθεί ως μία ηθική πραγμάτωση, αλλά ως μια οντολογική κατάσταση. Ο Θεός παρέχει και ο άνθρωπος λαμβάνει, σε μια ενεργειακή σχέση<ref>Νίκος Ματσούκας, Δογματική...Β΄, σελ. 465</ref>. Αυτή είναι η μυστηριακή σχέση ανθρώπου και Θεού. Αυτή η μυστηριακή σχέση δε συντελείται σε μία θεωρητική σφαίρα, αλλά μέσω τω μυστηρίων<ref>Νίκος Ματσούκας, Δογματική...Β΄, σελ. 465</ref>. Τα μυστήρια λοιπόν αποτελούν τον ιστορικό καρπό της κοινότητας, ως απαραίτητες λειτουργίες του εκκλησιαστικού σώματος για να προκόψουν τα μέλη, να καθαρθούν, να τελειωθούν και να οδηγηθούν στη θεογνωσία<ref>Νίκος Ματσούκας, Δογματική...Β΄, σελ. 465</ref>. Τα μυστήρια είναι που συντελούν στην διόρθωση της βούλησης και τη φύσης που είναι η απαραίτητη οδός της θεογνωσίας. Στην ορθόδοξη πατερική διδασκαλία τελικά δεν υπάρχουν σχολαστικοί ορισμοί για τη γνώση του πράγματος ή θεωρητικές συλλήψεις, του όντος (του Θεού), αλλά η μετοχή σε αυτό, που οδηγεί στη γνώση<ref>Νίκος Ματσούκας, Δογματική...Β΄, σελ. 486</ref>.

Η θεογνωσία στην Ορθόδοξη παράδοση επίσης, διατηρεί μια πολύ βασική διαφοροποίηση. Ως μετοχή στις θείες ενέργειες κι ως φωτισμός, που γίνεται μέσω του νου και του λόγου, που είναι λειτουργίες της ψυχής, δεν εννοείται ποτέ ξεκομμένη από τη ορθή φυσιολογία και ζωή του ανθρώπου. Δεν εννοείται δηλαδή ως κάποια διατάραξη της ανθρώπινης αρμονίας, ή παραμερισμό κάποια άλλης λειτουργίας. Εννοείται μόνο μέσα σε υγιή πλαίσια, δίχως άλογους συναισθηματισμούς, βουλησιαρχικές ορμές η ή εκστατικές καταστάσεις. Εννοείται μόνο ως μια μεταμόρφωση των ανθρωπίνων λειτουργιών προς μια φυσιολογία, που η ψυχή νοεί κατά θεωρία και λογίζεται κατά πράξη<ref>Νίκος Ματσούκας, Δογματική...Β΄, σελ. 502-504</ref>, δίχως αποσπάσεις από το ιστορικό πεδίο, δίχως αποδράσεις από τη φυσική πραγματικότητα.