Αλλαγές

{{επιμέλεια}}== Όνομα Με τον όρο '''Βυζαντινή Αυτοκρατορία''' ή '''Βυζάντιο''' ή '''Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία''' (αυτονομασία) αναφερόμαστε κατ' αρχάς, στη ''Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία της χριστιανικής Ανατολής''<ref>Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, ''Η Πολιτική Ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας'' ^''4'', μτφρ. Τούλας Δρακοπούλου (Αθήνα: Ψυχογιός, 1992), σελ. 14. Επίσης αναφέρεται ως ''"Χριστιανικό κράτος της ρωμαϊκής Ανατολής"'' στην ''Ιστορία του Ελληνικού Έθνους'', τόμ. Ζ' (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., 1978), σελ. 6</ref> ως κληρονόμο κράτος του γεωγραφικού χώρου της [[Ρωμαϊκή αυτοκρατορία|Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας]], με χρονικά όρια που ξεκινούν από τα επίσημα εγκαίνια της [[Κωνσταντινούπολη|Κωνσταντινούπολης]] στις 11 Μαΐου του [[330]] (ή από τη θεμελίωση της στις 8 Νοεμβρίου του [[324]]) και έννοια φτάνουν ως την τελική της πτώση, την ''[[Άλωση της Κωνσταντινούπολης|άλωση]]'' δηλαδή από τους [[Τούρκοι|Οθωμανούς Τούρκους]], στις [[29 Μαΐου]] του [[1453]] <ref>Ιστορία του "Βυζαντίου" ==Ελληνικού έθνους ό.π., σελ. 6</ref>.

Κατά την τρέχουσα ορολογία η φράση "Βυζαντινή Αυτοκρατορία" αναφέρεται σε μια πολιτική Στην πραγματικότητα που κάποτε κυριάρχησε στον κόσμο της Μεσογείου. Η πόλη που ονομάζεται Κωνσταντινούπολη ή (στους σημερινούς χάρτες) Ισταμπούλ ήταν η πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας. Η "Βυζαντινή Αυτοκρατορία" γεννήθηκε με την ίδρυση βέβαια, μέσα στα εκτεταμένα χρονικά όρια ζωής της Κωνσταντινούπολης τον 4ο αιώνα στη θέση του ΒυζαντίουΒυζαντινής αυτοκρατορίας, της αρχαίας Ελληνικής αποικίας. Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο 1ος (πεθ. 337) ονόμασε τη πόλη Νέα Ρώμη ή Κωνσταντινούπολη. Ο Κωνσταντίνος στην καινούργια πόλη μετέφερε την πρωτεύουσα του άλλαξαν συχνά τα σύνορα και αργότερα της έδωσε και το όνομα του. Οι διάδοχοι του Κωνσταντίνου οι εχθροί του 1ου έζησαν στην Κωνσταντινούπολη χωρίς διακοπή μέχρι το 1204. Το 1204κράτους, και οι Σταυροφόροι από τη Δυτική Ευρώπη, παρέκκλιναν από την πορεία τους προς τα Ιεροσόλυμα, κυρίευσαν παράγοντες αυτοί βοήθησαν στην αλλαγή της πολιτικής και λεηλάτησαν την Κωνσταντινούπολη. Κράτησαν την πόλη μέχρι το 1261. Οι "Βυζαντινοί" επανίδρυσαν τη "Βυζαντινή Αυτοκρατορία" στην Κωνσταντινούπολη το 1261 μετά την εκδίωξη των " Φράγκων". Το 1453, οι Οθωμανοί Τούρκοι κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη. Η "Βυζαντινή Αυτοκρατορία έπαψε να υπάρχειεθνικής φυσιογνωμίας της αυτοκρατορίας.

Ο ρόλος της "Βυζαντινής Αυτοκρατορίας" στην Ευρωπαϊκή ιστορία δεν έχει γίνει επαρκώς κατανοητός Έτσι, από τη σύγχρονη ακαδημαϊκή κοινότητα. Η Κωνσταντινούπολη βρέθηκε στην οικονομική[[Ρωμαϊκή αυτοκρατορία]], πολιτική και πολιτιστική καρδιά γεννήθηκε το ''"Εκχριστιανισμένο Ρωμαϊκό κράτος της Ευρώπης από Ανατολής"'' με κύριο μέλημα την ίδρυση ανασύσταση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, επί της μέχρι δυναστείας του [[Ηράκλειος|Ηρακλείου]] μεταμορφώθηκε στην ''"Εξελληνισμένη αυτοκρατορία της χριστιανικής Ανατολής"'' και τέλος, κυρίως από το [[1204]] και μετά, με την αδικαιολόγητη λεηλασία κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους. Η Νέα Ρώμη άντεξε στις επιθέσεις πολλών επιδρομέωνΛατίνους, προστατεύοντας όλη την Ευρώπη από έναν χείμαρρο εισβολέων. Η γεννήθηκε η ''"Ελληνική Βυζαντινή Αυτοκρατορία" ήκμασε ''<ref>Στο ίδιο, σελ. 5</ref>. Σ' αυτήν την εποχή που τελευταία περίοδο, αναβίωσε έντονα η μνήμη του ελληνικού παρελθόντος, ενώ η Δυτική Ευρώπη ήταν απομονωμένη λόγω Άλωση της ανέχειας Πόλης και της βίας. Δεν μπορεί επίσης κανείς να παραθεωρεί το επιπρόσθετο γεγονός ότι η Κωνσταντινούπολη παραμένει ακόμη το κέντρο των Ορθοδόξων ΧριστιανώνΛατινοκρατία, της κυρίαρχης πίστης συντέλεσαν στη Ρωσία γένεση του νεοελληνικού πατριωτισμού και σε άλλες χώρες, των ιδεών που έχει τις ρίζες τελικά οδήγησαν στην αποκατάσταση της στη Βυζαντινή εμπειρίανέας Ελλάδας κατά τον δέκατο ένατο αιώνα<ref>Norman H. Baynes και Η.St.L.B. Στην εποχή μαςMoss, με τις τελευταίες αλλαγές στη Ρωσία''Βυζάντιο, Εισαγωγή στο Βυζαντινό Πολιτισμό'' ^''8'', οι βυζαντινές της ρίζες είναι περισσότερο σημαντικές παρά ποτέμτφρ. Δημητρίου Ν. Σε αντίθεση με την πλούσια κληρονομιά και τον πολυσήμαντο ρόλο τουςΣακκά (Αθήνα: Παπαδήμας, τα επιτεύγματα του Βυζαντινού πολιτισμού πολύ συχνά αποσιωπώνται και υποβαθμίζονται2004), αυτό καθ’ αυτό το όνομα "Βυζαντινή Αυτοκρατορία" είναι στην πραγματικότητα, προσβλητικόσελ. 102</ref>.

Ο όρος "Βυζαντινή Αυτοκρατορία" επινοήθηκε και διαδόθηκε από Γάλλους ανθρωπιστές σαν τον Montesquieu, Η μελέτη της ''Βυζαντινής ιστορίας'' δείχνει ότι πρόκειται στην πραγματικότητα για μία σημαντική μορφή νέα φάση της διανόησης του 18ου αιώνα. Αυτός ήταν ο συγγραφέας του γόνιμου έργου "Το Πνεύμα των Νόμων" ρωμαϊκής ιστορίας που τόσο πολύ ενέπνευσε τους Ιδρυτές των Ηνωμένων Πολιτειών στη σύνταξη του Αμερικανικού Συντάγματος. Όπως και άλλοι στοχαστές εκείνης της εποχής, ο Montesquieu εκτιμούσε τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους με υπερβολικό ενθουσιασμό ως μύστες της πολιτικής και του πολιτισμού άξιους προς μίμηση. Ακολουθώντας την Δυτικοευρωπαϊκή παράδοση που έχει τις ρίζες της στον πρώιμο Μεσαίωνα, ο Montesquieu θεωρούσε την Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης διεφθαρμένη και παρηκμασμένη. Αν και έγραψε μακροσκελή ιστορία της Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης, ο Montesquieu σε καμιά περίπτωση δεν επέτρεψε στον εαυτό του να αναφερθεί στην Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης χρησιμοποιώντας τα ένδοξα ονόματα "Ελληνική" ή "Ρωμαϊκή". Από το αρχαίο όνομα "Βυζάντιον", ο Montesquieu χρησιμοποίησε τη λέξη "Βυζαντινή". Η λέξη "Βυζαντινή" προσδιόριζε διαμορφώνεται κάτω από την Αυτοκρατορία και υπονοούσε τα υποτιθέμενα χαρακτηριστικά τηςεπιρροή: δολιότητα, υποκρισία και παρακμή. Ο Άγγλος διαφωτιστής Edward Gibbon στο έργο του "Παρακμή και Πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας" παρουσιάζει την Αυτοκρατορία μετά τον 6ο αιώνα ως ένα έπος μονότονης αθλιότητας και διαφθοράς.

Οι άνθρωποι που ζούσαν στη "Βυζαντινή Αυτοκρατορία" ποτέ δεν ήξεραν ούτε και χρησιμοποίησαν τη λέξη "Βυζαντινός". Αυτοί ήξεραν για τον εαυτό τους ότι είναι Ρωμαίοι* Της ρωμαϊκής [[Πολιτική θεωρία|πολιτικής θεωρίας]],* Του [[Ελλάδα|ελληνικού]] πολιτισμού, τίποτα παραπάνω και απολύτως τίποτα λιγότερο. Με τη μεταφορά της πρωτεύουσας της Αυτοκρατορίας από τη Ρώμη με μετάθεση του Τίβερη στη Νέα Ρώμη πολιτικού κέντρου του Βοσπόρουκράτους στην εξελληνισμένη Ανατολή, τη μετέπειτα Κωνσταντινούπολη* Της [[Χριστιανισμός|χριστιανικής]] πίστης<ref>Georg Ostrogorsky, ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο 1ος μετέφερε την πραγματική ταυτότητα της Ρώμης σε καινούργια τοποθεσία. Πολύ πριν τον Κωνσταντίνο τον 1ο''Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους'' ^''7'', η ιδέα της "Ρώμης" είχε αρχίσει να διαχωρίζεται από την Αιώνια Πόλη του Τίβερητόμ. Έτσι που το Ρωμαίος σήμαινε τον Ρωμαίο πολίτηΑ', όπου κι αν ζούσεμτφρ. Πριν την Αυτοκρατορική περίοδο Ιωάννης Παναγόπουλος (89 π.ΧΑθήνα: Ιστορικές Εκδόσεις Στέφανος Δ.Βασιλόπουλος, 2002), το Ρωμαϊκό Δίκαιο χορήγησε δικαιώματα Ρωμαίου πολίτη σε όλους τους κατοίκους της Ιταλίας. Κατόπιν, το δικαίωμα του Ρωμαίου πολίτη προσφερόταν σε όλο και μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων παντού στην Αυτοκρατορία. Το 212, ο αυτοκράτορας Καρακάλας διακήρυξε ότι όλοι οι ελεύθεροι πολίτες της Αυτοκρατορίας μπορούσαν να γίνουν Ρωμαίοι πολίτες, δίνοντας τους τη δυνατότητα να αυτοαποκαλούνται Ρωμαίοι, και όχι απλά υποτελείς των Ρωμαίωνσελ. Σε μερικές δεκαετίες οι άνθρωποι αναφερόμενοι στην Αυτοκρατορία άρχισαν να χρησιμοποιούν σπανιότερα (το Λατινικό) "Imperium Romanorum" (Κράτος των Ρωμαίων) και συχνότερα το "Ρωμανία" (Χώρα των Ρωμαίων)84</ref>.

Στις επαρχίες κοντά στην ΚωνσταντινούποληΟι διαφορές δημιουργούνται μόνο με βάση το μερίδιο που διατηρούσαν οι τρεις αυτοί παράγοντες στη συσπείρωση της αυτοκρατορίας, όπου επικρατούσε η Ελληνική γλώσσα επί κατά τη διάρκεια της Λατινικής της Πρεσβυτέρας Ρώμης, η ιδέα του Ρωμαίου πολίτη ακατάπαυστης και αγωνιώδους προσπάθειας επιβίωσής της Ρωμαϊκής ταυτότητας ασκούσε μεγάλη έλξη σε μεγάλο μέρος του πληθυσμού. Οι ελληνόφωνοι πολίτες ήσαν υπερήφανοι να είναι Ρωμαίοι, στα Λατινικά "Romani". Η λέξη "Ρωμαίοι" έγινε περιγραφική των ελληνόφωνων πληθυσμών της Αυτοκρατορίας. Το παλιό εθνικό όνομα Έλληνες, παρέμεινε σε αχρηστία. Στα αρχαία χρόνια και βέβαια το "Έλληνας" είχε εθνική σημασία<ref>Γλύκατζη-Αρβελέρ ό. Το Έλληνας, ως εθνικό όνομα των Ελλήνων χρησιμοποιήθηκε από τον έβδομο π.Χ. αιώνα και μετά, αν όχι και νωρίτερα. Αν και ο Όμηρος ονόμαζε τους Έλληνες με διάφορα ονόματα, ο Ηρόδοτος, ο Περικλής, ο Πλάτων και ο Αλέξανδρος όλοι ήταν "Έλληνες", όπως ήταν και οι ελληνόφωνοι κάτοικοι της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τον πρώτο και τον δεύτερο αιώνα μσ.Χ. Τον τέταρτο αιώνα μ.Χ., όσο η Αυτοκρατορία εκχριστιανιζόταν, ο όρος "Έλληνας" άρχισε να επαναπροσδιορίζεται και κατέληξε να σημαίνει τους ανθρώπους που ακόμη λάτρευαν τους αρχαίους θεούς και σπούδαζαν τη φιλοσοφία με την ελπίδα να μπορέσουν να αντισταθούν στη νέα Χριστιανική πίστησ. Ο αυτοκράτορας Ιουλιανός ο 2ος (361-363)39, ένας αυτοκράτορας που προσπάθησε να σταματήσει τη Χριστιανική παλίρροια41, ονόμαζε τον εαυτό του "Έλληνα". Με το "Έλληνας", ο Ιουλιανός υποδήλωνε τη σχέση του με τη Νέο-Πλατωνική φιλοσοφία και τη λατρεία των θεών του Ολύμπου73</ref>.

Στα τελευταία χρόνια του τέταρτου μ.Χ. αιώναΗ [[Κωνσταντινούπολη]], ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος ο 1ος (379-39 5) έκανε τον Χριστιανισμό επίσημη θρησκεία του κράτους μετά την καταστολή της εξέγερσης ενός ή ''"ΈλληναΒασιλεύουσα" σφετεριστή του θρόνου'', κάποιου δυτικού που ονομαζόταν Ευγένιος. Μετά την κρίσιμη απόφαση του Θεοδόσιουή ''"Πόλη"'', όλο και λιγότεροι άνθρωποι επιθυμούσαν να αποκαλούν τον εαυτούς τους ή ''"ΈλληναΕπτάλοφος της Ανατολής". Για πολλούς αιώνες'', η λέξη ή ''"Έλληναςδεύτερη Ρώμη" ήταν κακόφημη'', ταυτισμένη ταυτίζει την ιστορία της με παράνομες θρησκευτικές ιδέες την ιστορία της αυτοκρατορίας η οποία και την ανέδειξε, και ταυτόχρονα, ο κτίστης της πόλεως [[Κωνσταντίνος Α' ο Μέγας|Μέγας Κωνσταντίνος]], θεωρείται και απιστία προς το κράτοςο ιδρυτής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ο ίδιος που επέτρεψε χάρη στο [[Κωνσταντίνος Α΄ ο Μέγας#Το διάταγμα_των_Μεδιολάνων,_Φεβρουάριος_313_μ. Οι ελληνόφωνοι προτίμησαν τη ταυτότητα του "Ρωμαίου" αντί του "Έλληνα" ως σίγουρο καταφύγιο στους καιρούς που άλλαζανΧ. Ελληνόφωνοι |''"ΡωμαίοιΈδικτο των Μεδιολάνων" κατοικούσαν την Αυτοκρατορία μέχρι '']] ([[313]]) την πτώση ελεύθερη άσκηση της τον δέκατο πέμπτο αιώναχριστιανικής λατρείας.

Η Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης σε καμιά περίπτωση δεν θα μπορούσε Το ''Βυζάντιο'' αποτελεί ένα ιδιότυπο ιστορικό φαινόμενο: ο [[Κωνσταντίνος Α' ο Μέγας|Κωνσταντίνος]] αναγνωρίσθηκε ως ο πρώτος Βυζαντινός αυτοκράτορας χωρίς όμως να ονομαστεί "Βυζαντινή Αυτοκρατορία". Αν χρειαζόταν ιδιαίτερο όνομαείναι και ο τελευταίος Ρωμαίος αυτοκράτορας, καλύτερα θα μπορούσαμε να ονομάσουμε την Αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης "Αυτοκρατορία Ρωμαίων" από ενώ το ελληνικό "Βασιλεία Ρωμαίων"Βυζάντιο είναι η μόνη αυτοκρατορία, που δεν κτίσθηκε πάνω στα ερείπια μιας άλλης ως προϊόν στρατιωτικών επιτυχιών, αλλά ήταν αποτέλεσμα των εξελίξεων στον ρωμαϊκό κόσμο.

== Η φυλετική σύνθεση Ονομασία==Όσο κι αν μελετήσει κάποιος τις πηγές κατά τη διάρκεια των 11 και πλέον αιώνων ζωής της "Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ==" αυτοκρατορίας, πουθενά δεν θα βρει τους όρους ''"Βυζαντινή Ιστορία"'' και ''"Βυζαντινός"'' να προσδιορίζουν την ιστορία και τους κατοίκους του κράτους που είχε για πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη. Οι κάτοικοι της ονόμαζαν τους εαυτούς τους μόνο ''Ρωμαίους'', ενώ η αυτοκρατορία τους ήταν ''Ρωμαϊκή'' και πρωτεύουσα τους ήταν η ''Νέα Ρώμη''. Το Βυζάντιο έφερε πάντοτε το όνομα ''"Ρωμαίων κράτος"'' ή ''"Ρωμαίων πολιτεία"'' και ονόματα όπως ''"Ρώμη"'' και ''"Ρωμανία"'' υιοθετήθηκαν από τον βυζαντινό λαό και ως ανάμνηση τους μένουν σήμερα οι όροι ''"Ρωμιός"'' και ''"Ρωμιοσύνη"''.

Το «Βυζάντιο»Στην πραγματικότητα, παρο όρος ''"βυζαντινός"' όλες τις ανθρώπινες ατέλειες και αμαρτίες' είναι ένας νεολογισμός τον οποίο χρησιμοποίησε στα [[1562]] για πρώτη φορά ο ιστορικός ''[[Ιερώνυμος Βολφ]]'' ([[w:en:Hieronymus Wolf|Hieronymus Wolf]], νοείται ως μία «Μεγάλη Εκκλησία»[[1516]]-[[1580]]), μέσα τότε βιβλιοθηκάριος και γραμματέας στον οίκο των ισχυρών τραπεζιτών [[w:en:Fugger|Fugger]] στην οποία προσκομίζεται συνεχώς η ανθρώπινη αμαρτία - αποτυχία, [[Άουγκσμπουργκ|Αυγούστα]] (Augsburg). Ο ''Βολφ'' που επέδειξε μεγάλο ζήλο τόσο για τους βυζαντινούς όσο και για να μεταμορφωθείτους κλασικούς συγγραφείς, με είδε τη μετάνοια βυζαντινή ιστορία ως ένα ιδιαίτερο και ανεξάρτητο τμήμα της γενικής [[ιστορία|ιστορίας]] και συνέλαβε την άκτιστη χάρη, σε ζωή εν Χριστώ. Βυζαντινολόγοι, όπως ο Στ. Ράνσιμαν ιδέα ενός ''Corpus Historiae Byzantinae'' (Βυζαντινή θεοκρατία, Αθήνα 1982''Σώμα βυζαντινής ιστορίας'') μπόρεσαν να δουν έτσι το «Βυζάντιο»που θα περιλάμβανε έργα Βυζαντινών ιστορικών από την εποχή του [[Κωνσταντίνος Α΄ ο Μέγας|Κωνσταντίνου του Μέγα]], ερμηνεύοντας το «εκ των ένδον» και όχι με τα φραγκολατινικά κριτήρια της αλλοτριωμένης χριστιανικότητας και ελληνικότηταςμέχρι τον [[Κωνσταντίνος ΙΑ' Παλαιολόγος|Κωνσταντίνο Παλαιολόγο]].

Στο Χριστιανικό Κράτος της Ρωμανίας συνεχίζεται πληθυσμιακά η δομή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας: Κατόπιν, τον όρο ''"βυζαντινός"'' τον καθιέρωσε ένας μεγάλος αριθμός λαοτήτων συνθέτει την αυτοκρατορίαπολύ σημαντικός [[Γαλλία|γάλλος]] λόγιος και εκδότης, ήο [[Ιησουίτες|Ιησουίτης]] ''Φίλιππος Λαμπέ'' ([[w:en:Labbe|Philippe Labbe]], αν θέλουμε[[1607]]-[[1667]]), κοινοπολιτείαο οποίος προλογίζει το δικό του σώμα κειμένων βυζαντινής ιστορίας, συνιστώντας εκ των πραγμάτων μία τρισύνθετη ενότηταμε τις λέξεις: πολιτιστική (παρά τις τοπικές ιδιαιτερότητες), κρατική και πνευματική''"De Byzantinae historiae scriptoribus..."''. Ο ελληνιστικός πολιτισμός, Όταν εκδόθηκε ο ρωμαϊκός κρατικός φορέας και η νέα συνείδησηπρώτος τόμος αυτής της συλλογής, η Ορθοδοξία, συνθέτουν το «Γένος των Ρωμαίων», δηλαδή των Ορθοδόξων πολιτών δημοσίευσε μια έκκληση προς όλους τους λάτρεις της Νέας Ρώμης. Κατά κάποιο τρόποΒυζαντινής Ιστορίας, η Ρωμαίικη Αυτοκρατορία γίνεται το «πανδοχείο» με την οποία τόνιζε τη σημασία της ιστορίας (βλ. Λουκ. 10της Ανατολικής Ελληνικής Αυτοκρατορίας ''"της τόσο εκπληκτικής σε γεγονότα, 24), ενσαρκώνοντας τον αναμενόμενο νέο κόσμο, στα όρια τόσο δελεαστικής σε ποικιλία και τόσο αξιόλογης για την μακροχρόνια της θεανθρωπότητας. Αυτό είναι βέβαια αισθητό, όπου σώζεται το ορθόδοξο - πατερικό φρόνημαδιάρκεια"''.

Όλες οι λαότητες της αυτοκρατορίας συνδέθηκαν με την κοινή πίστη (ως φρόνημα)Στα [[1680]] ο Γάλλος ιστορικός, σε μια νέα συγγένειαφιλόλογος, την εν Χριστώ παγ-γένεια των Ρωμαίωναρχαιολόγος, με σημείο αναφοράς όχι την Παλαιά, αλλά τη Νέα Ρώμη - Κωνσταντινούπολη. Τα «εθνικά» ονόματα δεν διέκριναν τις λαότητες διαιρετικά, αλλά υποδήλωναν τις επαρχίες (αυτό σημαίνει ο όρος «έθνος» στον 34ο αποστολικό κανόνα) νομισματολόγος και τις γλωσσικές ομάδες. εκδότης ''[[Δουκάγγιος|Κάρολος Δουκάγγιος]]'' (Η Ρωμανία ποτέ δεν επεδίωξε γλωσσική ομοιομορφία). Η Ορθοδοξία ήταν ο πανενωτικός σύνδεσμος των Ρωμαίων. Και αυτό βιωνόταν εντονότερα[[w:en:Du Cange|Charles DuCange]], όπου η σχέση με την «πατερικότητα» ήταν ισχυρότερη. Γι' αυτό και το «εθνικό» όνομα «ρωμαίος» ταυτίσθηκε με το περιεχόμενο της νέας «εθνικής» συνειδήσεως, δηλαδή την πίστη. Ρωμαίος (δηλαδή Νεο[[1610]]-Ρωμαίος ή Ρωμηός[[1688]]) σημαίνει ορθόδοξος. Η μακραίωνη διαπάλη μεταξύ Φραγκο-γερμανικού κόσμου και Ρωμαίικης Ανατολής επικεντρώθηκε γι' αυτό στη διεκδίκηση από τους Δυτικούς του ονόματος «ρωμαίος», ταυτόσημου με χρησιμοποίησε τον όρο για να τιτλοφορήσει το «ορθόδοξος»ιστορικό του βιβλίο ''Historia Byzantina'', ενώ στη Χριστιανική Ανατολή προσέδωσαν τα ονόματα «Γραικία» και «Γραικός», δηλωτικά όχι που πραγματεύεται την ιστορία του «ελληνισμού» και κράτους της «ελληνικότητας», όπως αφελώς θέλουν κάποιοι να πιστεύουν[[Κωνσταντινούπολη|Κωνσταντινούπολης]]. "Απλά σημαίνουν:

«χώρα των μη Ασφαλώς, για τους μελετητές της εποχής, το όνομα ''"Βυζάντιο"'' υπενθύμιζε ότι η πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας κτίσθηκε από τον [[Κωνσταντίνος Α΄ ο Μέγας|Μέγα Κωνσταντίνο]] στη θέση του αρχαίου [[Βυζάντιο (γνησίωνπόλη) Ρωμαίων και αποσχισθέντων αιρετικών»|Βυζαντίου]], της αρχαίας πόλης της νοτιοανατολικής [[Θράκη|Θράκης]] στον [[Βόσπορος|Βόσπορο]] που ιδρύθηκε το [[659]] π.Χ. (όπως μας ξεκαθάρισε από ομάδα [[Μέγαρα|Μεγαρέων]] αποικιστών με αρχηγό τον [[Βύζας|Βύζαντα]] στον οποίο οφείλει και την πρωτοπορειακή επιστημονική ερευνά του ο πονομασία της. Άλλωστε, οι αρχαΐζοντες βυζαντινοί συγγραφείς συχνά ονομάζουν ''Βυζάντιο'' την [[Ιωάννης ΡωμανίδηςΚωνσταντινούπολη]]). Οι λαοί της Ρωμανίας / Βυζαντίου, ανάλογα με όνομα που τελικά κατέληξε να δηλώνει το βαθμό ορθοδοξοποιήσεώς τους, υπερβαίνοντας το κριτήριο σύνολο του κράτους. Η επέκταση αυτή της καταγωγήςσημασίας του όρου ''"Βυζάντιο"'', εντάσσονταν δείχνει και τον πρωταρχικό ρόλο που διαδραμάτισε σε μια άλλη ενότητα, στο εκκλησιαστικό σώμα. Η εκκλησιαστική δε ενότητα επιβίωσε αδιατάρακτα στις σχέσεις των Ορθοδόξων ως το 19ο αιώνα και την έξαρση των εθνι(κι)σμώνόλη τη βυζαντινή ιστορία ο κόσμος της Κωνσταντινούπολης.

== Τα μοναστήρια Ύστερα από κάποιες αξιόλογες, αλλά περιορισμένες προσπάθειες (''Βολφ'', ''Λαμπέ''), οι βυζαντινές σπουδές γνώρισαν την πρώτη τους άνθηση στη Ρωμανία ==[[Γαλλία]] από τα μέσα του 17ου αιώνα και εξής. Στον επόμενο αιώνα όμως, κάτω από την επίδραση του [[Ορθολογισμός|ορθολογισμού]], οι βυζαντινές σπουδές δοκίμασαν αισθητή κάμψη. Η εποχή του [[Διαφωτισμός|Διαφωτισμού]], έβλεπε με περιφρόνηση ολόκληρη τη [[Μεσαίωνας|μεσαιωνική]] περίοδο της ανθρώπινης ιστορίας.

Ο Γερμανός Βυζαντινολόγος H. G. BeckΒεβαίως, που διετέλεσε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου, πρόεδρος του Γερμανικού Κέντρου Μελετών της Βενετίας, αντιπρόεδρος ο όρος ''"Μεσαίωνας"'' είναι παραπλανητικός καθώς δεν εκφράζει την αυτοσυνειδησία της Γερμανικής Εταιρείας Σπουδών, μέλος της Ακαδημίας Επιστημών εποχής του Μονάχου, της Βιέννης, του Λονδίνου, αλλά αντανακλά απλώς αξιολογικές κρίσεις των Βρυξελλών ουμανιστών [[Ιστορία|ιστοριογράφων]] για τους Μέσους Χρόνους και για την Αθηνών, δίνει ικανοποιητικά στοιχεία για τον βυζαντινό μοναχισμό Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Ο άνθρωπος των Μέσων Χρόνων σε Ανατολή και Δύση δεν ζούσε με την επίδρασή του στη Ρωμανία στο βιβλίο αντίληψη ότι η εποχή του ήταν ''"μεσαίωνας"'', δηλαδή κάτι το ενδιάμεσο μεταξύ δύο ιστορικών εποχών ή κάτι το ''"Η Βυζαντινή Χιλιετίασκοτεινό"'' και παροδικό<ref>Μάριος Μπέγζος, ''Ευρωπαϊκή Φιλοσοφία της Θρησκείας'' (Αθήνα:Γρηγόρης, 2004), σελ. 187</ref>.

Κάθε φορά που κάποιος αναλαμβάνει να παρουσιάσει στον σημερινό θεατή τη βυζαντινή ζωήΠάντως, ο μοναχισμός αποτελεί η ιστορία της βυζαντινής αυτοκρατορίας, για τον Διαφωτισμό δεν ήταν παρά ένα ''"άχρηστο απάνθισμα ρητορισμών και θαυματουργιών"'' ([[Βολταίρος]]) ή ένα από τα πιο γραφικά στοιχεία του σκηνικού. Ο «σκηνοθέτης» ξεκινά από πολύ παλιά ''"πλέγμα επαναστάσεων, εξεγέρσεων και θεωρεί τη γενίκευση βασική υφολογική αρχή. Σύμφωνα με μερικούςαισχροτήτων"'' ([[Μοντεσκιέ]]) ή, στην καλύτερη περίπτωση, ο «εκκλησιαστικός μηχανισμός» περιέρχεται ήδη τον 6ο αιώνα τραγικός επίλογος της ένδοξης [[Ρωμαϊκή αυτοκρατορία|Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας]]. Έτσι εμφανίζεται και στα χέρια φημισμένα έργα των μοναχών''Τσαρλς Λεμπό'' ([[w:en:Charles le Beau|Charles Lebeau]], το μοναστικό κίνημα εκπορθεί και τα «πανεπιστήμια»[[1701]]-[[1778]]), το Βυζάντιο «καλογεροκρατείται» από τον 6ο κιόλας αιώνα. Για αποδείξεις ούτε κουβέντα. Άλλοι καταφεύγουν στη στατιστική, συγκεντρώνουν τους πάντες που φόρεσαν κάποτε, έστω ''"Ιστορία της Νεωτέρας Αυτοκρατορίας"'' και για λίγες μέρες, το ράσο και καταλήγουν έτσι σε εντυπωσιακούς αριθμούς και σε μια εξίσου εντυπωσιακή «δημογραφική κρίση» [[Εδουάρδος Γίββων|Εδουάρδου Γίββωνος]] (Πηγή[[w:en: Edward Gibbon|Edward Gibbon]], [[1737]]—[[1794]]) ''"Η Βυζαντινή ΧιλιετίαΙστορία της παρακμής και πτώσεως της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας" σ. 285)''.

ΑλλάΑν και οι θεωρίες αυτών των, όταν διαβάζουμε τους βίους των μοναχώνπράγματι, μεγάλων ιστορικών, έχουν πλέον ξεπεραστεί<ref>''Encyclopedie de la Pleiade'', τόμ. Δ' (Αθήνα: ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ (ΜΙΕΤ) 1980), στο λήμμ. "Ιστορία και μέθοδοι της", σελ. 56</ref> και αναγνωρίζονται ως μονόπλευρες<ref>Heinz-Günther Nesselrath, ''Εισαγωγή στην Αρχαιογνωσία'', τόμ. Α', μτφρ. Ιωάννη Αναστασίου (Αθήνα: Παπαδήμας, 1997), σελ. 450</ref>, εχθρικές<ref>''UNESCO: Ιστορία της Ανθρωπότητας'', τόμ. 12 (Αθήνα: Χ. Τεγόπουλου-Ν. Νίκας & ΣΙΑ Ο.Ε., μάς δημιουργείται η εντύπωση ότι πολλοί διάλεξαν τη ζωή του καλόγερου σχετικά1970), αργάσελ. 4137</ref> και ιστορικά αστήρικτες<ref>Ostrogorsky ό.π., αφού παντρεύτηκαν σελ. 52. / Βλ. και άσκησαν κάποιο δημόσιο αξίωμαΑ.Α.Vasiliev, ''Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 324-1453'', μτφρ. Δημοσθ. Σαβράμη (Αθήνα: Μπεργαδής, 1954), ότι μάλιστα υπήρχε ένα σημαντικό στρώμα σελ. 22: ''"...παρά την ζωηρή του περιγραφή...δεν είναι ασφαλώς το ύφος του εκείνο που θα μπορούσαμε χρειάζεται για να το χαρακτηρίσουμε διεγείρη τον σεβασμό για τα πρόσωπα ή την περίοδο, με την έκφραση «συνταξιούχοι που έγιναν καλόγεροι»οποία ασχολείται ή για να οδηγήση σε μια λεπτομερέστερη μελέτη τους. Ο απαράμιλλος του σαρκασμός και η υποτίμησι, βρίσκονται διαρκώς εν δράσει [...] είναι ανίκανος να θαυμάση με ενθουσιασμό πράγματα ή πρόσωπα. Παράδειγμα Σχεδόν κάθε ιστορία, όταν την χειρίζουνται με αυτόν τον τρόπο, αφίνει την αξιοκαταφρόνητη πλευρά της τελευταίας κατηγορίας είναι να κυριαρχή στην σκέψι του αναγνώστου. Ίσως καμιά ιστορία δεν θα έμενε αστιγμάτιστη με έναν τέτοιο χειρισμό. [...] "Αυτός ο Αθανάσιοςτρόπος διαχειρίσεως του θέματος", παρατηρεί ο J. Β. Bury "ανταποκρίνεται προς την περιφρονητική θέσι που παίρνει ο συγγραφεύς" [...] Η ερμηνεία που δίνει ο ιδρυτής Γίββων στην εσωτερική ιστορία της Μεγίστης Λαύρας στο Άγιο ΌροςΑυτοκρατορίας, μετά τον Ηράκλειο, δεν είναι μόνον επιπόλαιη αλλά συγχρόνως δίνει λανθασμένη εντύπωσι των γεγονότων."''</ref>, που προηγουμένως είχε αποκτήσει φήμη εντούτοις στην Κωνσταντινούπολη ως σχολάρχης, εποχή τους και ο Θεοφάνης ο Ομολογητήςεπί έναν σχεδόν αιώνα, που πριν μπει σε μοναστήρι ήταν παντρεμένος και είχε διατελέσει κρατικός λειτουργόςεπηρέασαν αρνητικά τις βυζαντινές σπουδές. Όπως έγραψε η καθ.Βυζαντινής ιστορίας Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου :

Αριθμητικά :''"Ή πνευματική ηγεσία της Ευρώπης του ΙΗ' αιώνος περιφρονεί το Βυζάντιον...Διά την διαμόρφωσιν και διάδοσιν αυτών των αντιλήψεων σημαντική πρέπει υπήρξεν η ευθύνη και του άγγλου ιστορικού Εδουάρδου Γίββωνος...Το πόνημα του γλαφυρού ιστορικού, παρά τον τίτλον του, περιλαμβάνει την ιστορίαν της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ανεξαρτήτως της αντιρρήσεως, πώς είναι δυνατόν παρακμή να ήταν επίσης η κατηγορία διαρκή ένδεκα αιώνας, όσοι μεσολαβούν από της ιδρύσεως της Κωνσταντινουπόλεως (324) μέχρι της πτώσεως της βασιλευούσης (1453), είναι φανερόν ότι ο συγγραφεύς δεν επεχείρησε να κατανοήση το Βυζάντιον εντός των Βυζαντινών που καλογέρεψαν λίγο πριν πεθάνουνιστορικών του πλαισίων, για να εξασφαλίσουν ούτε αντελήφθη την τελευταία στιγμή τη σωτηρία της ψυχής τουςσυμβολήν του..."''<ref>Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, "Βάσεις του Βυζαντινού Πολιτεύματος", ''ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΕΠΕΤΗΡΙΔΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ (ΕΕΦΣΠΑ)'' περ. Β' τόμ. ΚΒ' (1971-72) σελ.201</ref>

Υπήρχε μια μεγάλη ομάδα μοναχώνΤελικά, το έντονο ενδιαφέρον για τους οποίους την [[ιστορία]] που εκδηλώθηκε κατά το μοναστήρι ήταν καταφύγιο 19ο αιώνα και πρόσφερε ασφάλεια από εξωτερικέςιδιαίτερα στις τελευταίες δεκαετίες του, ολότελα υλικές σκοτούρες, όπως η φορολογία, η στρατιωτική θητεία κτλ. Σημαντικό ρόλο σ’ αυτή την ομάδα Βυζαντινών που ζητούσαν άσυλο στα μοναστήρια έπαιζαν οι αυτοκράτορες, οι ανώτεροι αξιωματούχοι ευνόησε τις βυζαντινές σπουδές και τα μέλη αναβίωσε το ενδιαφέρον για τη βυζαντινή ιστορία στις προηγμένες χώρες της αριστοκρατίας. Όχι λίγοι από αυτούς είχαν εκθρονιστεί και ανατραπεί. Αποσύρονταν λοιπόν σε ένα μοναστήρι, εκούσια ή αναγκαστικά, για να αποφύγουν μια χειρότερη τύχη ("Η Βυζαντινή Χιλιετία" σ[[Ευρώπη|Ευρώπης]]. 287)

Ορισμένα μοναστήριαΟι πρώτοι αιώνες της βυζαντινής ιστορίας, βέβαια, δεν ήταν περισσότερο αδίσταχτα από τους μεγαλόσχημους κοσμικούςη λεγόμενη ''"πρωτοβυζαντινή περίοδος"'' (4ος-6ος αι.), δηλαδή έχουμε να κάνουμε μάλλον με ένα γενικό πρόβλημα θεωρείται η τελευταία φάση της αγροτικής ρωμαϊκής ιστορίας του Βυζαντίου και λιγότερο με το ερώτημα κατά πόσο δέχονταν κριτική τα θεωρητικά ιδεώδη η περίοδος του μοναχισμού (οπσχηματισμού της νέας αυτοκρατορίας. πΗ βυζαντινή αυτοκρατορία ως συνέχεια της ρωμαϊκής ήταν φυσικό να κληρονομήσει τον γεωγραφικό χώρο όπου έδρασε εκείνη. Στην πραγματικότητα, η προσπάθεια για την αποκατάσταση του "ρωμαϊκού κράτους" στα παλαιά του σύνορα, παρέμεινε θεμελιώδης αξία της βυζαντινής ιδεολογίας. Η προσήλωση σ. 300)' αυτήν ή, αντίθετα, η εγκατάλειψή της, διαίρεσε πολλές φορές τον πολιτικό κόσμο και τον λαό του Βυζαντίου και προσανατόλισε τη βυζαντινή [[διπλωματία]].

Αν όμως πλάι σ’ εκείνους που με το ράσο και τη μακριά γενειάδα τους καταγίνονταν με ευτελείς εγκόσμιες ασχολίες, χιλιάδες άλλοι έμειναν ανώνυμοι και πέρασαν από την ιστορία χωρίς να αφήσουν Από τα αποτυπώματά τους, τότε ίσως τέλη του 3ου αιώνα η [[Ρωμαϊκή αυτοκρατορία]] είχε διαιρεθεί σε πολλές περιπτώσεις ο λόγος είναι ότι πήραν στα σοβαρά το ιδανικό της απάρνησης του κόσμου, όπως τέσσερεις μεγάλες γεωγραφικές και αν το κρίνουμε εμείς εκ των υστέρωνδιοικητικές περιφέρειες, δηλαδή έμειναν πιστοί στον εαυτό τους. Παρ’ όλη την κριτική, ο ιστορικός πρέπει κι εδώ να τηρήσει την παλιά αρχή ότι «η αμφιβολία είναι υπέρ του κατηγορουμένου» (οπ. π. , σ. 304).που ονομάζονταν ''Υπαρχίες'':

Πολλοί έχουν ισχυριστεί ότι η ραγδαία αύξηση των μοναστικών κοινοτήτων προξένησε δημογραφική κρίση στο Βυζάντιο:1. ''Υπαρχία Ανατολής'', γιατί οι Βυζαντινοί που γίνονταν καλόγεροι δεν άφησαν απογόνους. Σύμφωνα με αυτή την άποψηπεριλάμβανε νοτιοανατολικές περιοχές της σημερινής [[Βουλγαρία|Βουλγαρίας]], τη [[Θράκη]], οι στρατιές των μοναχών ξεκλήρισαν ολόκληρες οικογένειες και έφεραν μεγάλη ελάττωση του παραγωγικού πληθυσμού. Δεν είναι εύκολο να τοποθετηθούμε κριτικά απέναντι σε τέτοιους ισχυρισμούς. Είναι γνωστό ότι οι Βυζαντινοί δεν τα πήγαιναν και πολύ καλά με ολόκληρη την αριθμητική ακρίβεια: οι πενηνταπέντε γίνονται εύκολα εκατό και οι εκατό εξίσου εύκολα χίλιοι. Δεν πρέπει επίσης να παραβλέψουμε ότι οι μεγάλοι αριθμοί μοναχών που αναφέρονται κάθε τόσο προέρχονται συνήθως από το στόμα εγκωμιαστών του μοναχισμού[[Τουρκία]], που θέλουν έτσι να εξυμνήσουν την τεράστια επιτυχία του μοναστικού κινήματος. Δημογραφική κρίση; Ξέρουμε ότι υπήρξαν πράγματι τέτοιες κρίσειςτη [[Συρία]], π.χ. στην Κωνσταντινούπολη του 6ου το [[Ισραήλ]] και του 8ου αιώνα. Αλλά οι πηγέςτην [[Ιορδανία]], αποδίδουν αυτές τις κρίσεις στην πανώλη τη βόρεια [[Αίγυπτος|Αίγυπτο]] και όχι στο μοναχισμό . (οπ. π. , σ. 312). Επιπρόσθετα, είναι πολύ πιθανό ότι πολλοί Βυζαντινοί κλείνονταν σε μοναστήρι μόνο όταν είχαν πια εκπληρώσει το «χρέος» τους απέναντι στις απαιτήσεις τμήμα της δημογραφικής πολιτικής του κράτους. (οπ. π. , σ. 313)[[Λιβύη|Λιβύης]] που βρίσκεται απένταντι από την Ελλάδα.

Είναι ακατανόητο πώς ξέρουν μερικοί συγγραφείς ότι ήδη τον 7ο και τον 8ο αιώνα το ένα τρίτο του συνόλου της γης ήταν ιδιοκτησία της Εκκλησίας και των μοναστηριών:2. Οι πρώτες πληροφορίες''Υπαρχία Ιλλυρικού'', που προκύπτουν από επίσημα έγγραφα, για την ύπαρξη σημαντικής έγγειας ιδιοκτησίας των μοναστηριών τοποθετούνται μόλις στα τέλη του 9ου και στις αρχές του 10ου αιώναπεριλάμβανε τη σημερινή Π. Αλλά και εδώ λείπουν οποιαδήποτε αριθμητικά δεδομένα, που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν οικονομετρικά. Είναι ιστορικά βεβαιωμένο γεγονός ότι σε ολόκληρη την ιστορία τους προβάλλουν μικρότερη αντίσταση στα έκτακτα κρατικά μέτρα για τον προσπορισμό χρημάτων από όσο η ιδιωτική οικονομία Γ.(οπΔ. π. , σ. 313)Μ. Συνιστά, βέβαια, λάθος ο ισχυρισμός ότι η περιουσία της Εκκλησίας προέρχεται από τη καταλήστευση των περιουσιών των Εθνικών. Ο Μ. Κωνσταντίνος και οι επόμενοι Αυτοκράτορες[[Γιουγκοσλαβία]], όταν έκαναν δωρεές στην Εκκλησίατην [[Αλβανία]], ουσιαστικά τής επέστρεφαν σχεδόν όλη την περιουσία που οι Παγανιστές αυτοκράτορες άρπαζαν [[Ελλάδα]] και δήμευαν κατά τους Διωγμούς ώς το 324. Η εκκλησιαστική περιουσία, μόνο μετά τον 9ο αι. – όταν δεν υπήρχαν σαφώς Εθνικοί, για να τους ληστέψει – έχει καταμετρηθεί και συνεπώς καμμία τέτοια κατηγορία δεν ευσταθεί. Οι δε αρχαίοι ναοί ανήκαν στο κράτος. Δεν ήταν περιουσίες ιδιόκτητεςδυτικό τμήμα της [[Βουλγαρία|Βουλγαρίας]].

Μπορεί πράγματι να πιστοποιηθεί ότι στο πέρασμα των αιώνων η μοναστηριακή περιουσία στο Βυζάντιο γινόταν όλο και μεγαλύτερη:3. Αλλά σε ό,τι αφορά την οικονομική ζημιά, διαπιστώνουμε μια αντίφαση. Από τη μια μεριά οι μελετητές τονίζουν, ίσως με το δίκιο τους, την απληστία ορισμένων μοναστηριών''Υπαρχία Ιταλίας-Αφρικής'', που πολλαπλασίαζαν την έγγεια ιδιοκτησία τους με κάθε μέσοπεριλάμβανε δυτικά τμήματα της σημερινής [[Βοσνία|Βοσνίας]], [[Κροατία|Κροατίας]] και από την άλλη δηλώνουν ότι τα μοναστήρια παραμελούσαν τη γη τόσο πολύ ώστε άλλοτε εύφορα εδάφη μετατρέπονταν σε ερημότοπους. Έτσι, σύμφωνα με τους παραπάνω μελετητές[[Ουγγαρία|Ουγγαρίας]], τα μοναστήρια οδήγησαν τη γεωργία στην καταστροφή. Θεωρητικά[[Σλοβενία]], βέβαιατην [[Αυστρία]], μπορούμε να φανταστούμε ότι μαζεύει κανείς οικόπεδα και κτήματα μόνο για να τα μαζέψει, για να τα κατέχει, χωρίς να ενδιαφέρεται να τα καλλιεργήσει. Αν όμως κοιτάξουμε τα επίσημα έγγραφα, θα δούμε καθαρά ότι μαζί με τη γή το μοναστήρι αποκτούσε και τους ανθρώπους που την καλλιεργούσαν ώς εκείνη τη στιγμή[[Ελβετία]], ως ιδιοκτήτες της ή, ακόμη συχνότερα, ως πάροικοι ενός άλλου κυρίου. Η απόκτηση μιας τέτοιας έκτασης γης έφερνε στο μοναστήρι, αυτόματα,και την εργατική δύναμη των πάροικων, επομένως το προϊόν της γής. Και από τα έγγραφα που προαναφέραμε προκύπτει σαφέστατα ότι τα μοναστήρια δεν ήταν διατεθειμένα να αδιαφορήσουν γι’ αυτό το προϊόν ή, ακόμη περισσότερο, να παραιτηθούν από αυτό το όφελος των παροίκων. Τα μοναστήρια ήξεραν τη δουλειά τους, [[Ιταλία]] και το πλεόνασμα του προϊόντος κατέληγε σίγουρα στην αγορά, δηλαδή έμπαινε στο οικονομικό κύκλωμα τις βόρειες περιοχές της Αυτοκρατορίας. (οπ. π. , σ. 315). Δεν υπάρχει λόγος να υποθέσουμε ότι η αποδοτικότητα των μοναστηριακών γαιών ήταν μικρότερη ή ότι ωφελούσε λιγότερο τη γενική κυκλοφορία των αγαθών από όσο η αποδοτικότητα των γαιών που ανήκαν σε προνοιαρίους και άλλους μεγαλοκτήμονες. Οπωσδήποτε[[Αλγερία|Αλγερίας]], δεν είναι δυνατόν να πιστέψουμε πως η οικτρή οικονομική κατάσταση το Βυζαντίου στα ύστερα χρόνια οφείλεται αποκλειστικά, ή έστω κατά κύριο λόγο, στα μοναστήρια. Από τον 12ο αιώνα, αλλά προπαντός τον 13ο, η Βενετία και άλλες εμπορικές πόλεις της Ιταλίας, αποσπούσαν από τους αυτοκράτορες τόσα προνόμια, ώστε ακόμα [[Τυνησία|Τυνησίας]] και η απαλλοτρίωση ολόκληρης του μεγαλύτερου μέρους της μοναστηριακής περιουσίας δεν θα μπορούσε να καλλιτερέψει πολύ την κατάσταση (οπ. π. , σΛιβύης. 315)

Κατά τη διάρκεια της πρώτης αυτής περιόδου της Βυζαντινής ιστορίας σημαντικά γεγονότα συνέβησαν που επηρέασαν τη [[γεωγραφία]] του Βυζαντίου: * Η μετάθεση της πρωτεύουσας της αυτοκρατορίας στην Κωνσταντινούπολη.* Ο χωρισμός του ρωμαϊκού κράτους σε Ανατολικό και Δυτικό από τον [[Θεοδόσιος Α'|Θεοδόσιο]].* Η διάλυση του Δυτικού τμήματος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.* Η ταύτιση της αυτοκρατορίας με το ανατολικό τμήμα της. Η διαίρεση της αυτοκρατορίας από τον [[Θεοδόσιος Α'|Θεοδόσιο Α']] το [[395]] ήταν οριστική, με την έννοια ότι, στο έξης, το ανατολικό τμήμα που περιλάμβανε τις υπαρχίες ''"Ανατολής"'' και ''"Ιλλυρικού"'' και δόθηκε στον 17χρονο γιο του [[Αρκάδιος|Αρκάδιο]] και το δυτικό κράτος που περιλάμβανε τις υπαρχίες ''"Ιταλίας-Αφρικής"'' και ''"Γαλατίας"'' και δόθηκε στον 11χρονο γιο του [[Ονώριος|Ονώριο]], δεν επρόκειτο ποτέ πια να ενωθούν σε ένα σύνολο, με εξαίρεση την περίοδο της βασιλείας του [[Ιουστινιανός Α'|Ιουστινιανού]]. Έτσι μοιρασμένη η ρωμαϊκή αυτοκρατορία αντιμετώπισε ως τα τέλη του 5ου αι. τις επιθέσεις γερμανικών και άλλων φύλων, τα οποία είχαν αρχίσει ήδη από τον 3ο αιώνα να εισδύουν στην [[Ευρώπη]]. Η έκβαση αυτού του αγώνα ήταν διαφορετική για τα δύο τμήματα της αυτοκρατορίας, και το έτος [[476]] σημαδεύει την οριστική πτώση του δυτικού ρωμαϊκού κράτους, την ίδια στιγμή που η οικονομικά ισχυρότερη Ανατολή γνώριζε μια περίοδο σχετικής ισορροπίας, εσωτερικής και εξωτερικής. Μεγάλη προσπάθεια για να ανακτηθεί το χαμένο έδαφος κατέβαλε ο αυτοκράτορας [[Ιουστινιανός Α'|Ιουστινιανός]] (527-565). Η εξωτερική πολιτική του ήταν σύμφωνη με τη ρωμαϊκή παράδοση και πολύ φιλόδοξη, αλλά ξεπερνούσε τις δυνατότητες του κράτους. Αν και το Βυζάντιο, μετά την ανάκτηση δυτικών περιοχών, περιελάμβανε πλέον την παλαιά υπαρχία ''Ιταλίας-Αφρικής'' καθώς και ένα μικρό τμήμα στα νότια της Ιβηρικής χερσονήσου, οι πόλεμοί του σε Δύση και Ανατολή απογύμνωσαν τις ευρωπαϊκές επαρχίες από στρατεύματα και άδειασαν τα κρατικά ταμεία. Η κατάσταση αυτή εξασθένισε τη διεθνή θέση του Βυζαντίου και είχε ολέθριες επιπτώσεις στην εδαφική ακεραιότητα του κράτους επί των διαδόχων του. ===Μεσοβυζαντινή περίοδος=== Στη λεγόμενη ''"Μεσοβυζαντινή περίοδο"'', κατά τον 6ο και 7ο αιώνα, οι εγκαταστάσεις των εχθρών στα βυζαντινά εδάφη αλλάζουν και πάλι τη γεωγραφική όψη της αυτοκρατορίας. Οι [[Λογγοβάρδοι]] εισβάλλουν και εγκαθίστανται στη βόρεια [[Ιταλία]] και οι [[Σλάβοι]] στη βορειοδυτική και βόρεια βαλκανική περιοχή. Το κράτος υφίσταται πολύ βαριές εδαφικές απώλειες και το έτος [[642]] με την αποχώρηση του βυζαντινού στόλου από την [[Αλεξάνδρεια]], οριστικοποιείται η απώλεια των πέρα από τη [[Μικρά Ασία]] ανατολικών επαρχιών, της ελληνιστικής Ανατολής, κάτω από την πίεση της κατακτητικής ορμής των [[Άραβες|Αράβων]] που αποσπούν τη [[Συρία]], την [[Παλαιστίνη]], την [[Αίγυπτος|Αίγυπτο]] και τις βορειοαφρικανικές περιοχές της αυτοκρατορίας. Οι αμφίρροποι αγώνες του 8ου και του 9ου αιώνα, έφεραν ελάχιστες μόνο αλλαγές στην εδαφική όψη του κράτους, όμως επί [[Μακεδονική δυναστεία|Μακεδονικής δυναστείας]], στα χρόνια των τελευταίων Μακεδόνων, η αυτοκρατορία πέτυχε σημαντικές επεκτάσεις στην ανατολή και μικρότερες στη δύση. Οι επικές νίκες του [[Νικηφόρος Β' Φωκάς|Νικηφόρου Φωκά]], του [[Ιωάννης Τσιμισκής|Ιωάννη Τσιμισκή]] και του [[Βασίλειος Β'|Βασιλείου Β’]] ανέκτησαν την [[Κρήτη]], την [[Κύπρος|Κύπρο]], τις πόλεις της [[Κιλικία|Κιλικίας]] και τμήματα της [[Συρία|Συρίας]] και της [[Παλαιστίνη|Παλαιστίνης]]. Η ανάκτηση όλων των παλαιών ρωμαϊκών εδαφών της [[Εγγύς Ανατολή|Εγγύς Ανατολής]] ήταν ο απώτερος σκοπός των εκστρατειών τους. Επί Βασιλείου Β' του Βουλγαροκτόνου, η [[Βουλγαρία]] υποτάχθηκε πλήρως και τα σύνορα του Βυζαντίου έφτασαν και πάλι στον [[Δούναβης|Δούναβη]], χωρίς βέβαια, ακόμη και τότε, να πλησιάσουν τα σύνορα που είχε το κράτος επί της ιουστινιάνειας ''"ανακτήσεως"'' (''reconquista''). ===Υστεροβυζαντινή περίοδος=== Οι σπουδαίες εδαφικές κατακτήσεις επί ''Μακεδονικής δυναστείας'', αποτέλεσαν ένα κατόρθωμα που αποδείχτηκε βραχύβιο. Το έτος [[1071]], έτος της μεγάλης ήττας του βυζαντινού στρατού από τους [[Σελτζούκοι Τούρκοι|Σελτζούκους Τούρκους]] στο [[Ματζικέρτ]] της [[Αρμενίας|Αρμενίας]], είχε ως αποτέλεσμα να χάσει το Βυζάντιο το μεγαλύτερο μέρος της Μικρας Ασίας, και τη Βάρη (''Μπάρι'') από τους [[Νορμανδοί|Νορμανδούς]], που σήμανε την απώλεια και του τελευταίου βυζαντινού ερείσματος στην [[Ιταλία]]. Σύμφωνα με τους ιστορικούς, [[Μάχη του Μαντζικέρτ|η ήττα του Ματζικέρτ]] ήταν η ''"θανάσιμη στιγμή της Μεγάλης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας"''<ref>Vasiliev ό.π., σελ. 442</ref> και υπήρξε ένα ισχυρό χτύπημα για την κυριαρχία του Βυζαντίου στην [[Μικρά Ασία]], η οποία αποτελούσε το σπουδαιότερο τμήμα της Αυτοκρατορίας. Η Αρμενία και η [[Καππαδοκία]], οι επαρχίες, από τις οποίες προήλθαν τόσοι περίφημοι Αυτοκράτορες και πολεμιστές, χάθηκαν για πάντα. Μέσα στα νέα, πιο περιορισμένα, όριά της, η αυτοκρατορία δέχθηκε τα χτυπήματα των [[Σταυροφορίες|Σταυροφοριών]] με αποκορύφωμα την Άλωση της [[Κωνσταντινούπολη|Κωνσταντινουπόλεως]] από τους Λατίνους το [[1204]].  Η περίοδος των ''Παλαιολόγων'' ([[1258]]-[[1453]]) που ακολουθεί, χαρακτηρίζεται από αποδυνάμωση και μείωση της εδαφικής εκτάσεως της αυτοκρατορίας, που οφείλεται κυρίως στις κατακτήσεις των [[Οθωμανοί Τούρκοι|Οθωμανών Τούρκων]], πρώτα στη Μικρά Ασία και στη συνέχεια στη χερσόνησο του [[Αίμος|Αίμου]]. Την ίδια περίοδο, σε πολλές περιοχές συνεχίζεται η λατινοκρατία, ενώ στην [[Ήπειρος|Ήπειρο]] και στην [[Τραπεζούντα]], διατηρούνται ανεξάρτητα από την [[Κωνσταντινούπολη]] κράτη. Στις αρχές του 14ου αιώνα, το Βυζάντιο έχει χάσει τη Μικρά Ασία, στα μέσα του ίδιου αιώνα περιορίζεται στην Ανατολική [[Μακεδονία]] και τη [[Θράκη]] και στις αρχές του 15ου αιώνα στην περιοχή της ''Πόλης'' και σε κάποιες κτήσεις στα νησιά του [[Αιγαίο|Αιγαίου]] και στο λεγόμενο [[Δεσποτάτο του Μυστρά]]. Η [[Άλωση της Κωνσταντινούπολης]] από τους Τούρκους του [[Μωάμεθ Β']] στις 29 Μαΐου του [[1453]], ήρθε μετά από μία μακρόχρονη επιθανάτια αγωνία, την οποία ακολούθησε η τελική καταστροφή. Η ''Πόλη'' γίνεται πλέον πρωτεύουσα της [[Οθωμανική αυτοκρατορία|Οθωμανικής αυτοκρατορίας]] και το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας είναι γεγονός. ==Χρόνος== Κάθε χρονική τομή και κάθε χρονικός περιορισμός της ιστορικής εξέλιξης, που στην πραγματικότητα είναι αδιάκοπη, αποτελούν συμβατικές οροθεσίες οι οποίες δεν βρίσκουν πάντα σύμφωνους όλους τους ερευνητές. Έτσι και τα χρονικά όρια που έχουν γίνει αποδεκτά για τη βυζαντινή ιστορία είναι συμβατικά, βοηθούν όμως στην κατανόηση της σημασίας παραγόντων και γεγονότων, στους οποίους βασίζονται οι διάφορες αντιμαχόμενες θέσεις. Αν και όλοι σχεδόν συμφωνούν ότι η Βυζαντινή ιστορία τελειώνει με την πτώση της ''Πόλης'' το [[1453]], συχνά θεωρήθηκε ως αφετηρία για τη βυζαντινή χρονολογία ο θρίαμβος του Χριστιανισμού το [[392]], όταν δηλαδή ο [[Θεοδόσιος Α']] έθεσε εκτός νόμου τις αρχαίες λατρείες. Αν όμως λάβουμε υπόψη ότι η αρχαία θρησκεία επέζησε τουλάχιστον ως την εποχή του [[Ιουστινιανός Α'|Ιουστινιανού]] και κατόπιν αντικαταστάθηκε από την εθνική θρησκεία των λαών που εγκαταστάθηκαν στα βυζαντινά εδάφη, βλέπουμε ότι η χρονολογία αυτή έχει δυσκολίες ως προς την εδραίωσή της. Κείμενα του 10ου αι. αναφέρουν μη [[Χριστιανισμός|χριστιανούς]] [[Σλάβοι|σλαβικής]] καταγωγής εγκατεστημένους στη βυζαντινή Ελλάδα, οργανωμένους σε αυτόνομες κοινότητες, υπό τοπικούς αρχηγούς της ίδιας εθνικής προελεύσεως και σχεδόν ανεξάρτητους από την αυτοκρατορική επαρχιακή διοίκηση της περιοχής. Μάλιστα, συχνά αποτέλεσαν επικίνδυνες εστίες εξεγέρσεως κατά της αυτοκρατορικής εξουσίας, κυρίως στην περιοχή της [[Θεσσαλονίκη|Θεσσαλονίκης]] και στην [[Πελοπόννησος|Πελοπόννησο]].  Άλλοι ιστορικοί, θεωρούν αρχή της ιστορίας του Βυζαντίου την εποχή που ακολουθεί το θάνατο του ''Θεοδοσίου'' ([[395]])· το κράτος διαιρείται σε ανατολικό και δυτικό. Κατά τον ίδιο τρόπο, αναζητείται σταθερό ορόσημο στη διάλυση του δυτικού ρωμαϊκού κράτους· καταλληλότερη το [[476]], χρονολογία όπου η "Χριστιανική Ρωμαϊκή αυτοκρατορία" μένει μόνη της. Άλλοι τοποθετούν την αρχή της ιστορίας του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους στα [[610]], όταν ανεβαίνει στο θρόνο ο [[Ηράκλειος]], άλλοι στα [[717]], όταν ανεβαίνει στην εξουσία η [[δυναστεία των Ισαύρων]] και άλλοι στα [[284]], όταν ο [[Διοκλητιανός]], βάζει τις βάσεις για την οργάνωση του νέου κράτους.  O καθηγητής [[Άρνολντ Τόινμπι]] ([http://en.wikipedia.org/wiki/Arnold_J._Toynbee Arnold Toynbee] [[1889]]–[[1975]]) υποστήριξε ότι η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία έσβησε κατά τα τελευταία χρόνια του 6ου αιώνα και μια νέα αυτοκρατορία αναπτύχθηκε ως απάντηση της [[Χριστιανισμός|χριστιανικής]] Ανατολής στην απειλή των μουσουλμάνων. Από την άλλη, ο Βρετανός κλασικός φιλόλογος και ιστορικός [[Τζων Μπάγκνελ Μπιούρυ]] ([http://en.wikipedia.org/wiki/John_Bagnell_Bury John Bagnell Bury] [[1861]]–[[1927]]) αρνήθηκε ότι το Βυζάντιο γνώρισε ποτέ γενέθλια ημέρα. Υποστήριξε ότι ''"η Βυζαντινή αυτοκρατορία με δική της υπόσταση ουδέποτε υπήρξε, η ρωμαϊκή αυτοκρατορία δεν έληξε μέχρι το [[1453]] <ref>J. Β. Bury, ''A History of the Later Roman Empire'', τόμ. 1 {London: Macmillan, 1889), σελ. V</ref>"'' Κάθε μία από τις παραπάνω απόψεις, παρουσιάζει πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Όσοι πάντως πιστεύουν ότι η βυζαντινή ιστορία αρχίζει απ' τη μονοκρατορία του [[Κωνσταντίνος Α' ο Μέγας |Μεγάλου Κωνσταντίνου]] και τη θεμελίωση της [[Κωνσταντινούπολη|Κωνσταντινούπολης]] το [[324]] (ή από τα επίσημα εγκαίνια της το [[330]]), θεωρούν ότι η χρονολογία αυτή εμπεριέχει γεγονότα-ορόσημα για το βυζαντινό κράτος:  :''α)'' μετάθεση του κέντρου βάρους από τη Δύση στην Ανατολή,:''β)'' ανοχή και αργότερα αναγνώριση της ισοτιμίας του [[Χριστιανισμός|Χριστιανισμού]], με τις άλλες θρησκείες,:''γ)'' επίδραση των χριστιανικών αρχών στη νομοθεσία και γενικά στις κρατικές εκδηλώσεις,:''δ)'' μεταφορά της πρωτεύουσας του κράτους σε σφαίρα επιρροής άλλης γλώσσας, της ελληνικής,:''ε)'' πραγματοποίηση μεγάλων μεταρρυθμίσεων και αλλαγών στην κρατική και κοινωνική ζωή της αυτοκρατορίας. ==Λαός== Κατά τους πρώτους αιώνες της ιστορικής πορείας της, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία αποτελούσε ένα υπερεθνικό, οικουμενικό κράτος που περιλάμβανε όλον τον πολιτισμένο, τότε, κόσμο. Στην τεράστια επικράτεια της, η οποία απλωνόταν σε τρεις ηπείρους, συμβίωναν [[Έλληνες]] και εξελληνισμένοι λαοί, [[Ρώμη|Ρωμαίοι]], [[Αρμενία|Αρμένιοι]], [[Συρία|Σύριοι]], [[Αίγυπτος|Αιγύπτιοι]] και [[Ιουδαίοι]], υπολείμματα παλαιών μικρασιατικών λαών ([[Ίσαυροι]], [[Φρύγες]], [[Καππαδόκες]]), [[Ιλλυριοί]] και [[Θράκες]] στη Χερσόνησο του [[Αίμος|Αίμου]], καθώς επίσης υπολείμματα νεώτερων εποικισμών [[Γαλάτες|Γαλατών]] και [[Γότθοι|Γότθων]]. Ήδη από την εποχή των Ρωμαίων υπήρχαν επιγαμίες μεταξύ των λαών, άλλωστε και πολύ νωρίτερα ο [[Μέγας Αλέξανδρος|Μέγας Αλέξανδρος]] ενθάρρυνε τις επιγαμίες στις κατακτήσεις του. Κατά τον [[Στήβεν Ράνσιμαν]] <ref>Στήβεν Ράνσιμαν, ''Βυζαντινός Πολιτισμός'', μτφρ. Δέσποινας Δετζώρτζη, (Αθήνα: Γαλαξίας-Ερμείας, 1969), σελ. 202 κ.εξ.</ref> ο αυτοκράτορας [[Αρκάδιος]] ήταν [[Ισπανία|ισπανικής]] καταγωγής, ενώ [[Αρμενία|αρμενικής]] καταγωγής ήταν ο στρατηγός του Ιουστινιανού [[Ναρσής]] και οι αυτοκράτορες [[Λέων Ε'|Λέων ο Ε']], [[Βασίλειος Α'|Βασίλειος ο Α']], [[Ιωάννης Τσιμισκής|Ιωάννης Α' Τσιμισκής]], [[Ρωμανός Α'|Ρωμανός ο Α']]. Ο αυτοκράτορας [[Νικηφόρος Α'|Νικηφόρος ο Α']] είχε αίμα [[Άραβες|αραβικό]] και ο πατέρας του επικού [[Διγενής Ακρίτας|Διγενή Ακρίτα]] ήταν προσήλυτος [[Σαρακηνός]]. Οι Βυζαντινοί ήταν κοσμοπολίτες και χωρίς φυλετικές προκαταλήψεις. Δεν είχαν πρόβλημα να δεχθούν τον οποιονδήποτε και παιδιά μικτών γάμων μπορούσαν να κυβερνήσουν την Αυτοκρατορία. Απαραίτητη προϋπόθεση ήταν ο νεοεισερχόμενος να είναι Χριστιανός και να μιλά Ελληνικά. Βέβαια, αν και στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του, η εθνολογική σύνθεση του Βυζαντίου δεν συνδέθηκε αποκλειστικά με ένα μόνο έθνος, γιατί στα σύνορα του υπήρχαν ή προσαρτήθηκαν κατά καιρούς πολλοί διαφορετικοί λαοί, όμως, κορμός της σύνθεσης αυτής ήταν ο ελληνορωμαϊκός κόσμος, και οι διάφορες εθνότητες απόκτησαν τα κοινά χαρακτηριστικά της χριστιανικής πίστης και προοδευτικά της ελληνικής γλώσσας, παράγοντες που λειτούργησαν ως ενοποιητικοί. Ειδικά η [[ελληνική γλώσσα]], η οποία ήδη από τον 4ο αιώνα είχε αρχίσει να εκτοπίζει τη [[Λατινική γλώσσα|λατινική]], επικράτησε επί [[Ηράκλειος|Ηρακλείου]] ως η κατ' εξοχήν επίσημη γλώσσα του Βυζαντίου. Μόνο έτσι μπορεί να κατανοηθεί ο προοδευτικός εξελληνισμός, όχι μόνο των δομών της αυτοκρατορίας, αλλά και των προσαρτημένων στα όρια της λαών. Τον 7ο αιώνα λόγω της απώλειας της [[Αίγυπτος|Αιγύπτου]] και της [[Συρία|Συρίας]], σημειώθηκε ριζική διαφοροποίηση στον χάρτη των εθνοτήτων και το βυζαντινό κράτος περιόρισε την εξουσία του σε περιοχές όπου το ελληνικό στοιχείο δέσποζε και αριθμητικά. Όμως δεν έπαψαν να εμφανίζονται νέοι λαοί. Οι σλαβικές επιδρομές που αρχίζουν τον 6ο αιώνα, προκαλούν αναστάτωση στην εθνολογική σύσταση των επαρχιών της Χερσονήσου του Αίμου, για να υποστούν, όμως, σταδιακά την αφομοιωτική δύναμη του ελληνικού στοιχείου, χωρίς όμως η έννοια της λέξης "Έλληνας" της εποχής εκείνης να ταυτίζεται με τη σημερινή έννοιά της, επηρεασμένη από την ιδεολογία του εθνικού κράτους του 18ου και 19ου αι.  ===Η Ελληνικότητα του Βυζαντίου=== Το ερώτημα αν ο Βυζαντινός ήταν κάτι περισσότερο από [[Ρωμαίος]] πολίτης και [[Χριστιανισμός|Χριστιανός]] με ελληνική παιδεία, απασχόλησε αρκετά τους [[Έλληνες]] ιστορικούς, κυρίως μετά την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους και περί τα μέσα του 19ου αιώνα. Με τη θεμελιακή εισφορά του εθνικού [[ιστοριογραφία|ιστοριογράφου]] [[Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος|Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου]], υπέρμαχου της ενότητας της ελληνικής ιστορίας, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία βρήκε, όχι χωρίς αντιδράσεις, τη θέση της στην ιστοριογραφία του ελληνικού έθνους. Γνωρίζουμε ότι το τρίπτυχο ρωμαϊκή ''"αυτοκρατορική παράδοση, χριστιανική Ορθοδοξία, ελληνικός πολιτισμός"''<ref>Baynes και Moss ό.π., σελ. 42</ref> σημάδεψε το Βυζάντιο σε όλη την ιστορική του πορεία. Μπορούσε όμως η υπερεθνική συνείδηση της αποστολής της αυτοκρατορίας, να απορροφηθεί από την εθνική συνείδηση μιας μόνο εθνότητας, της ελληνικής;  Η απάντηση είναι αρνητική<ref>''Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα'', τόμ. 46 (Αθήνα: Δίας, 2004) στο λήμμ. "Βυζάντιο": "...η στενή έννοια της εθνικής προέλευσης δεν απέκτησε στο Βυζάντιο καθοριστική σπουδαιότητα...Η υπερεθνική αυτή συνείδηση της αποστολής της αυτοκρατορίας, η καθαρά οικουμενική χριστιανική συνείδηση, δεν μπορούσε να αποδυναμωθεί ή απορροφηθεί...από την εθνική συνείδηση μιας μόνο εθνότητας. Ο Ρωμαίος ή Βυζαντινός...αγωνιζόταν να πραγματοποιήσει το όραμα της συνένωσης ολόκληρης της οικουμένης στην ίδια αυτοκρατορία..."</ref> (κάτι ανάλογο άλλωστε ισχύει με την μεταγενέστερη οθωμανική αυτοκρατορία, αλλά και με την προγενέστερη ρωμαική), τουλάχιστον σε ότι αφορά το μεγαλύτερο τμήμα της βυζαντινής ιστορίας. Αν και πρόκειται για την ιστορία ενός κράτους στο οποίο δρα και επιδρά η πνευματική δύναμη του ελληνισμού, η βυζαντινή ελληνικότητα δεν εξαντλεί τον εθνικό χαρακτήρα της αυτοκρατορίας, ενώ η γεωγραφία του βυζαντινού Ελληνισμού δεν συμπίπτει ούτε με τα εκτεταμένα σύνορα της αυτοκρατορίας, ούτε με τα στενά όρια της σύγχρονης [[Ελλάδα|Ελλάδας]]<ref>Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ό.π., σελ. 10</ref>. Αν και γεωγραφικα-ιστορικα η βυζαντινη αυτοκρατορια περιλαμβανει πολλες περιοχες της αρχαιας Ελλαδας(Ιωνια,Ποντος,Βυζαντιο,Μεγαλη Ελλαδα,κυριως Ελλαδα) η διαμόρφωση των κοινωνικών δομών και θεσμών με την εξαιρεση της Θεσσαλονικης και του Μυστρα, είναι αποκλειστικό σχεδόν επίτευγμα της βυζαντινής πρωτεύουσας και του μικρασιατικού κόσμου<ref>Στο ίδιο, σελ. 13</ref>. Όμως, το Βυζάντιο παρουσίασε αρκετές μεταβολές στο πέρασμα των αιώνων και προς το τέλος της ιστορίας του, λόγοι δημογραφικοί συνέβαλαν στη μεταβολή αυτών των δεδομένων. Η απώλεια των κεντρικών περιοχών στη Χερσόνησο της Ανατολής και των βόρειων επαρχιών στη Χερσόνησο του Αίμου περιόρισε την Αυτοκρατορία σε εδάφη στην κυρίως [[Ελλάδα]], κατά μήκος των ακτών του [[Αιγαίο|Αιγαίου]] και του [[Εύξεινος Πόντος|Ευξείνου]] και σε νησιά, όπου είχαν ιδρυθεί αρχαιότατες ελληνικές αποικίες. Ασφαλώς, ξένες προσμίξεις και διασταυρώσεις πληθυσμών υπήρξαν, όμως οι Βυζαντινοί, συγκεντρωμένοι στα ιστορικά ελληνικά εδάφη, αισθάνονταν και γεωγραφικά Έλληνες και αποδέχονταν ότι και φυλετικά ήταν Έλληνες<ref>Steven Runciman, ''Η Τελευταία Βυζαντινή Αναγέννηση'', μτφρ. Λάμπρος Καμπερίδης, (Αθήνα: Δόμος, 1991), σελ. 37</ref>. Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι η πορεία που ακολούθησε η ελληνικότητα του Βυζαντίου, ήταν κοινή με την εξέλιξη του ονόματος ''Έλλην'', που ξεκινά ως εθνικό στην [[αρχαία Ελλάδα]], μετατρέπεται σε πολιτιστικό επί ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και ταυτόχρονα θρησκευτικό με την εμφάνιση του [[Χριστιανισμός|Χριστιανισμού]]. Με την επικράτηση της νέας θρησκείας γίνεται κυρίως θρησκευτικό και παρ' όλο που ο ελληνικός πολιτισμός ήταν πάντοτε θεμέλιο της πνευματικής ζωής, με την ελληνική επιστήμη, [[ιστορία|ιστοριογραφία]], [[ποίηση]] και [[φιλοσοφία]] (με κάποιες προϋποθέσεις) να αποτελούν μορφωτικό αγαθό ακόμα και των ευσεβών Βυζαντινών, εν τούτοις, το όνομα ''Έλλην'', παρέμεινε θρησκευτικά φορτισμένο για πολλούς αιώνες. Η εποχή του [[Ηράκλειος|Ηρακλείου]] ήταν εκείνη που έδωσε μεγαλύτερη έμφαση στο ελληνικό στοιχείο: αφού το Βυζάντιο απώλεσε το μεγαλύτερο μέρος των [[Ασία|ασιατικών]] και δυτικών χωρών του, έθεσε τέλος στη διγλωσσία που υπήρχε ανάμεσα στην κρατική διοίκηση και τον στρατό που χρησιμοποιούσαν τη [[Λατινική γλώσσα|Λατινική]] και τον λαό, που τη θεωρούσε ακατανόητη, και καθιέρωσε την [[Ελληνική γλώσσα|Ελληνική]] ως την επίσημη γλώσσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Με τον τρόπο αυτό, η γλώσσα του λαού και της [[Εκκλησία|Εκκλησίας]] έγινε πλέον και γλώσσα του κράτους. Ο ίδιος, μάλιστα, υιοθέτησε τον τίτλο του βασιλέως, αντί του λατινικού ''imperator'' και έκοψε νομίσματα με την ελληνική επιγραφή ''"ΕΝ ΤΟΥΤΩι ΝΙΚΑ"''. Σταδιακά, η γνώση της Λατινικής γλώσσας έγινε σπάνιο φαινόμενο στις επόμενες γενιές. Με το τέλος της δυναστείας του Ηρακλείου, αν και η αυτοκρατορία παρέμεινε σταθερά προσκολλημένη στις ρωμαϊκές πολιτικές ιδέες και παραδόσεις, με την επικράτηση της ελληνικής γλώσσας, αρχίζει να μεταβάλλεται σταδιακά, για να καταλήξει προς το τέλος της ιστορίας της, σε ένα ''"Μεσαιωνικό ελληνικό κράτος"''<ref>Ostrogorsky ό.π., σελ. 217</ref> ή στην ''"Ελληνική Αυτοκρατορία της χριστιανικής Ανατολής"''<ref>Γλύκατζη-Αρβελέρ ό.π., σελ. 16</ref>. Παρ' όλ' αυτά όμως, για πολύ καιρό ακόμη, ο πιο στενός σύνδεσμος ενότητας μέσα στην αυτοκρατορία αναζητήθηκε, όχι στην ελληνική συνείδηση, αλλά στην κοινή αφοσίωση στον Ορθόδοξο Χριστιανισμό, που τελικά συνετέλεσε στον αποτελεσματικό έλεγχο της προώθησης του Ισλάμ προς την Πόλη<ref>Baynes και Moss ό.π., σελ. 55</ref>.  Αυτό δείχνουν και τα λόγια του [[Λέων ΣΤ'|Λέοντα ΣΤ']] (886-912), που εμψυχώνει τους διοικητές του λέγοντας ότι ''"οφείλουν να είναι έτοιμοι να θυσιάσουν τη ζωή τους για την πατρίδα και την ορθή χριστιανική πίστη, όπως και oι στρατιώτες τους, που με την κραυγή: "Ο Σταυρός θα νικήσει", πολεμούν, σαν στρατιώτες του Χριστού, του Κυρίου μας, για τους γονείς, για τους φίλους, για την πατρίδα, για ολόκληρο το χριστιανικό έθνος"''.<ref>Γλύκατζη-Αρβελέρ ό.π., σ.σ. 40-41</ref>  Έτσι, παρ' όλη τη σταδιακή αποφόρτιση του ονόματος ''Έλλην'', το περιεχόμενο του βυζαντινού εθνικισμού, που έπρεπε να αναπτυχθεί για τη σωτηρία της πατρίδας, σχετιζόταν ακόμη με την πεποίθηση ότι η αυτοκρατορία είναι ο καθορισμένος υπερασπιστής της χριστιανοσύνης. Αυτό έμελλε να αλλάξει, και αφετηρία στάθηκε η καχυποψία των Βυζαντινών έναντι των Δυτικών, με αφορμή τις τρεις μεγάλες εκστρατείες των [[Νορμανδοί|Νορμανδών]], που εκδηλώθηκαν το [[1081]], το [[1147]] και το [[1185]] <ref>Αθηνά Κόλια-Δερμιτζάκη, ''Συνάντηση Ανατολής και Δύσης στα Εδάφη της Αυτοκρατορίας - Οι Απόψεις των Βυζαντινών για τους Σταυροφόρους'', Α' ανατύπωση, (Αθήνα: Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, 2000), σελ. 29</ref>. Παρ' όλα τα προβλήματα που είχαν δημιουργήσει στις διμερείς σχέσεις, η ανατρεπτική ενέργεια του πάπα Λέοντα Γ΄, να στέψει το [[800]] μ.Χ. τον [[Καρλομάγνος|Καρλομάγνο]] ''"Βασιλέα των Ρωμαίων"'' και το [[Σχίσμα του 1054]], οι επιδρομές αυτές ήταν που συντάραξαν τους Βυζαντινούς, καθώς ήταν η πρώτη φορά που χριστιανικός λαός της Δύσης, επιτίθετο εναντίον τους. Ταυτόχρονα, όπως διαγράφεται σαφώς στα κείμενα του 12ου και 13ου αιώνα, κυρίως στις ιστοριογραφίες της [[Άννα Κομνηνή|Άννας Κομνηνής]] ([[1083]] – [[1148]]), του [[Ιωάννης Κίνναμος|Ιωάννη Κίνναμου]] ([[1143]]; – [[1202]];), του [[Νικήτας Χωνιάτης|Νικήτα Χωνιάτη]] (περ. 1155/7-[[1217]]) και άλλων, όχι μόνον δεν τονίζεται ο ιερός χαρακτήρας των [[Σταυροφορίες|Σταυροφοριών]], ή η σχέση του με το προσκύνημα, αλλά αντίθετα χρησιμοποιείται σαφώς στρατιωτική ορολογία και μάλιστα, προβάλλεται η επιθετική διάθεση του σταυροφορικού κινήματος και η ανησυχία για το φαινόμενο της κατά μάζες εμφάνισης των Δυτικών<ref>Στο ίδιο, σελ. 30</ref>. Έτσι, η επιθετική τακτική της Δύσης σε στρατιωτικό επίπεδο, αλλά και η οικονομική διείσδυση των ιταλικών πόλεων στο Βυζάντιο, που πήραν σε μεγάλο βαθμό το εμπόριο και γενικότερα την οικονομία στα χέρια τους, προκάλεσε τη δυσαρέσκεια των βυζαντινών και προστριβές με τους Λατίνους. Όλα αυτά, δημιούργησαν νέα δεδομένα στις σχέσεις Ανατολής-Δύσης. Ο [[χριστιανισμός]] δεν επαρκούσε πλέον για ν' απαλλάξει το Βυζάντιο από τους εχθρούς του, και η χριστιανική Δύση συγκαταλεγόταν ανάμεσα σ' αυτούς. Σε μια εποχή που ο αντίπαλος ήταν επίσης χριστιανός, έπρεπε να βρεθεί ένας νέος άξονας για τον Βυζαντινό εθνικισμό. Έτσι, το αίσθημα υπεροχής των Βυζαντινών έναντι των Δυτικών, που οφειλόταν στην πολιτική τους θεωρία και στις πολιτιστικές αξίες της ελληνικής αρχαιότητας που εξασφάλιζαν την πολιτιστική υπεροχή του Βυζαντίου, έκανε αισθητή την παρουσία του: Από το 13ο αι. και εξής, οι όροι ''Έλλην'', ''Ελληνισμός'', ''ελληνικός'', κ.λπ. απέβαλλαν σε κάποιο βαθμό την παλιά τους συνωνυμική ταύτιση με την έννοια της ειδωλολατρίας και επανήλθαν σε χρήση από τον Βυζαντινό πολίτη χωρίς ενδοιασμούς, και χωρίς να χαρακτηρίζουν πλέον μόνο τον ''"εθνικό"'', δηλαδή τον μη Χριστιανό. Ο όρος Ρωμαίος, ο οποίος στο Βυζάντιο αποτέλεσε τίτλο τιμής<ref>Αλέξης Σαββίδης, ''Μελέτες Βυζαντινής Ιστορίας 11ου - 13ου αιώνα'' ^''2'', (Αθήνα: Καρδαμίτσας, 1995), σελ. 81</ref> από την αρχή μέχρι το τέλος της ιστορίας του, αντικαταστάθηκε σε ευρεία κλίμακα από τον όρο ''Έλλην''. Μία από τις πρώτες μαρτυρίες όπου οι ''Ρωμαίοι'' έπαψαν να είναι πολιτική οντότητα για να γίνουν θρησκευτική κοινότητα, βρίσκεται στη διαθήκη της [[Άννα Νοταρά Παλαιολογίνα|Άννας Παλαιολογίνας Νοταρά]], που γράφει το [[1493]] στη Βενετία: ''"Πρώτον να με μνημονεύουν κατά την τάξιν των Ρωμαίων Χριστιανών"''<ref>Πάρις Γουναρίδης, "Γένος Ρωμαίων, Βυζαντινές και Νεοελληνικές Ερμηνείες" στο ''Βυζαντινή πραγματικότητα και νεοελληνικές ερμηνείες'' (Αθήνα: Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, 1996), σελ. 21</ref>. Η συνύπαρξη του ''Έλλην'' και του ''Ρωμαίος'', φαίνεται στο συμπέρασμα που καταγράφει ο [[Μανουήλ Χρυσολωράς]] ([[1350]]-[[1415]]), ότι δηλαδή η Κωνσταντινούπολη είναι το δημιούργημα των δύο φρονιμότερων και δυνατότερων εθνών, των [[Ρωμαίος|Ρωμαίων]] που τότε κυριαρχούσαν στην οικουμένη και των [[Έλληνας|Ελλήνων]] που είχαν κυριαρχήσει προηγουμένως<ref>Στο ίδιο, σ.σ. 18-19</ref>. Νεώτεροι μελετητές της ιστορίας και των θεσμών του μεσαιωνικού Ελληνισμού κάνουν συχνά λόγο για τη σταδιακή γένεση και εξάπλωση μιας ιδεολογίας ενός βυζαντινού εθνικισμού, που αποτέλεσε την απαρχή για τη μορφοποίηση του νεοελληνικού πατριωτισμού και της νεοελληνικής ιστορίας. Η χρονολογία που συμβολικά χρησιμοποιήθηκε ως αρχή της νέας αυτή φάσης της ελληνικής ιστορίας είναι το [[1204]]<ref>Σχετικά με τη σπουδαιότητα του "1204" στη διαμόρφωση των ιδεών του νεώτερου ελληνισμού βλ.: :* Baynes και Moss ό.π., σελ. 82:* Ιστορία του Ελληνικού Έθνους ό.π., σελ. 29:* ''Ιστορία του Ελληνικού Έθνους'', τόμ. Θ', (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., 1980), σ.σ. 5,244:* Γλύκατζη-Αρβελέρ ό.π., σελ. 127:* Ιωάννης Καραγιαννόπουλος, ''Το Βυζαντινό Κράτος'', Τόμος Β', (Αθήνα:Ερμής, 1988), σελ. 148:* Runciman, "Η Τελευταία Βυζαντινή Αναγέννηση" ό.π., σ.σ. 33-34:* Απόστολου Ε. Βακαλόπουλου, ''Νέα Ελληνική Ιστορία (1204-1985)'' ^''8'' (Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1993), σελ. 12:* Γιώργος Καραμπελιάς, ''1204 η Διαμόρφωση του Nεώτερου Eλληνισμού'' (Αθήνα: Eναλλακτικές Eκδόσεις, 2006)</ref>, χρονολογία της άλωσης και άγριας λεηλασίας της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους της [[Δ' Σταυροφορία|Δ' Σταυροφορίας]]. Στο κήρυγμα για αντίσταση εναντίον τών κατακτητών, οι νέοι αρχηγοί, πολιτικοί, στρατιωτικοί ή πνευματικοί, ζητούν πρότυπα για να τονώσουν το ηθικό του λαού. ''"Και πού θα τα βρουν αυτά παρά στους μεγάλους των προγόνους, στους αρχαίους Έλληνες;"''<ref>Βακαλόπουλος ό.π., σελ. 13</ref>. Πράγματι, οι Δυτικοί, που ονομάζονταν υποτιμιτικά ''"Φράγκοι"'' από τους Βυζαντινούς, πήραν πλέον τη θέση των ''"βαρβάρων"'' σε αντιστοιχία με την αρχαιοελληνική πραγματικότητα. Ο [[Νικήτας Χωνιάτης]], το έργο του οποίου αποτελεί πολύτιμη πηγή για τα γεγονότα από το 1118 μέχρι την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Σταυροφόρους το [[1204]], δηλώνει ότι δεν μπορεί να συνεχίσει τη συγγραφή της ιστορίας, που είναι το ''"κάλλιστον εύρημα των Ελλήνων"'', περιγράφοντας βαρβαρικές πράξεις κατά των Ελλήνων: :''"{{πολυτονικό|Πὼς ἂν εἴην ἐγὼ τὸ βέλτιστον χρῆμα, τὴν Ἱστορίαν, τὸ κάλλιστον εὕρημα τῶν Ἑλλήνων, βαρβαρικαῖς καθ' Ἑλλήνων πράξεσι χαριζόμενος;}}"''<ref>Νικήτα Χωνιάτη, ''Χρονική Διήγησις'', 5,580</ref> Είναι χαρακτηριστικό, ότι σε μια περίοδο συρρίκνωσης του Βυζαντινού Κράτους, ο αυτοκράτορας [[Ιωάννης Γ' Δούκας Βατάτζης|Ιωάννης Γ' Βατάτζης]] ([[1222]]-[[1254]]) δέχεται την ελληνική εθνική καταγωγή του. Απαντώντας στον πάπα Γρηγόριο Θ', ο οποίος απευθύνεται σ' αυτόν ονομάζοντας τον [[Γραικός|Γραικό]], ο βυζαντινός αυτοκράτορας βεβαιώνει ότι ''"ο Μέγας Κωνσταντίνος παραχώρησε τη βασιλεία των Ρωμαίων στο γένος των Ελλήνων"''<ref>Γουναρίδης ό.π., σελ. 14</ref>. Σύμφωνα με τον Παναγιώτη Χρήστου: ''"Η επανεμφάνισις του ονόματος Έλλην με την εθνική του σημασία έγινε όταν είχε λησμονηθή πλέον η ύπαρξις των ειδωλολατρών και η χρήσις του ήταν ακίνδυνη για τον Χριστιανισμό. Η επανεμφάνισις ακολούθησε την ίδια οδό με την εξαφάνισι. Το όνομα από εθνικό είχε εκπέσει πρώτα σε πολιτιστικό κι έπειτα σε θρησκευτικό και τέλος εξαφανίστηκε. [...] Με την επανεμφάνισί του τώρα, για την δήλωσι καταστάσεων του παρόντος, γίνεται πρώτα πολιτιστικό κι έπειτα πάλι εθνικό"''<ref>Παναγιώτης Χρήστου, ''Οι περιπέτειες των εθνικών ονομάτων των Ελλήνων'' ^''2'' (Θεσσαλονίκη: Κυρομάνος, 1993), σελ. 129</ref>. ====Συμπερασματικά==== Το πρόβλημα, αν στο σύνολο της η βυζαντινή ιστορία αποτελεί οργανικό μέρος της ιστορίας του ελληνικού έθνους, υπήρξε ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα ζητήματα <ref>Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. Ζ', σελ. 10</ref>, καθώς δεν μπορεί κάποιος να παραγνωρίσει το γεγονός ότι, εξίσου με τον σύγχρονο ελληνισμό, η [[Ιταλία|ιταλική]] χερσόνησος, οι [[Βαλκάνια|βαλκανικοί]] πληθυσμοί και οι [[Σλάβοι|σλαβικοί]] λαοί της βορειοανατολικής [[Ευρώπη|Ευρώπης]], ο κόσμος της [[Μικρά Ασία|Μικράς Ασίας]] και του [[Αρμενία|αρμενικού]] έθνους, αναζητούν την κατανόηση της ιστορικής τους πραγματικότητας στο Βυζάντιο. Άρα, δεν είναι εύκολο να ταυτίσουμε τη ζωή, την ιστορία και τον πολιτισμό ολόκληρης της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, με την κληρονομιά που δέχθηκε από το Βυζάντιο ο σύγχρονος Ελληνισμός. Είναι πολλοί οι λαοί και οι χώρες που έμειναν εκτός της νεοελληνικής επίδρασης, αν και απλώνουν τις ρίζες τους, όπως και η Ελλάδα, στην κοινή βυζαντινή πραγματικότητα. Βέβαια, εύλογα μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι, ο Ορθόδοξος Χριστιανισμός, η ελληνική γλώσσα και γενικά ο ελληνικός πολιτισμός, με την ταυτόχρονη παρουσία τους, ως φυσική κληρονομιά, στον ελληνικό χώρο, δίνουν το δικαίωμα στη νεώτερη και σύγχρονη Ελλάδα να θεωρούν ισχυρή τη συγγένεια τους με ολόκληρη τη βυζαντινή ιστορία. Πάντως, το γεγονός ότι η αφετηρία του νεώτερου Ελληνισμού βρίσκεται στο Βυζάντιο, αν και είναι για πολλούς ιστορικούς μια πραγματικότητα, δεν θα πρέπει να παραβλέπουμε πως αυτή πηγάζει κυρίως από τους 2-3 τελευταίους βυζαντινούς αιώνες<ref>''"Είναι αληθές ότι κατά τους τρεις τελευταίους αιώνες το Βυζάντιο ησθάνθη εαυτόν περισσότερον ελληνικόν από οποτεδήποτε άλλοτε, αφού μάλιστα περιωρίσθη γεωγραφικώς εις τον Βαλκανικόν χώρον και τας νήσους"'' (Ν. Τωμαδάκης, ''Οι Λόγιοι του Δεσποτάτου της Ηπείρου και του βασιλείου της Νικαίας'' (Θεσσαλονίκη: Πουρναράς, 1993, σελ. 8)</ref>, εποχή σταδιακής συρρίκνωσης του Βυζαντίου, και απομάκρυνσης των μη ελληνικών περιοχών και πληθυσμών.==Παραπομπές==<div style="font-size: 85%"><references/></div> ==Βιβλιογραφία== * Βαλτέρ, Ζεράρ. ''Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, στον αιώνα των Κομνηνών (1081-1180)''. Αθήνα: Παπαδήμας, 1990.* Baynes, Norman H. και H. GSt. L. B. BeckMoss. ''Βυζάντιο, εισαγωγή στο Βυζαντινό πολιτισμό''. Μτφρ. Δημήτριος Ν. Σακκάς. Αθήνα: Παπαδήμας, 1986.* Ζακυθηνός, «Διονύσιος Α. ''Βυζαντινή Ιστορία 327-1071''. Αθήναι: 1977.* Καραγιαννόπουλος, Ι. ''Το Βυζαντινό Κράτος'' ^''4''. Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 1996.* Mango, Cyril. ''Βυζάντιο: Η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης''. Μτφρ. Δημήτρης Τσουγκαράκης. Αθήνα: ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ (ΜΙΕΤ), 1988.* Nicol, Donald M. ''Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου, 1261-1453''. Μτφρ. Στάθης Κομνηνός. Αθήνα: Παπαδήμας, 1996.* Του ιδίου. ''Βυζάντιο και Βενετία''. Μτφρ. Χριστίνα-Αντωνία Μουτσοπούλου. Αθήνα: Παπαδήμας, 2004.* Ostrogorsky, Georg. ''Ιστορία του Βυζαντινού κράτους'' ^''7'', 3 τόμοι. Μτφρ. Ιωάννης Παναγόπουλος. Αθήνα: Ιστορικές Εκδόσεις Στέφανος Δ. Βασιλόπουλος, 2002.* Φειδάς, Βλάσιος Ιω. ''Εκκλησιαστική Ιστορία'', 2 τόμοι. Αθήνα: 1997-1998.* Χριστοφιλοπούλου, Αικατερίνη. ''Βυζαντινή ΧιλιετίαΙστορία''»^''2'', 3 τόμοι. Αθήνα: Ηρόδοτος, 2006.  ==Εξωτερικές Συνδέσεις== * [http://www.fhw.gr/chronos/08/gr/index.html Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού - Πρώιμη Βυζαντινή περίοδος]* [http://www.fhw.gr/chronos/09/gr/index.html Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού - Μέση Βυζαντινή περίοδος]* [http://www.fhw.gr/chronos/10/gr/index.html Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού - Ύστερη Βυζαντινή περίοδος]* [http://www.fhw.gr/chronos/projects/justinian/gr/index.html Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού - Η Εποχή του Ιουστινιανού]* [http://www.doaks.org/Byzantine.html Dumbarton Oaks]* [http://www.fordham.edu/halsall/byzantium/byzantium.html Fordham University]* [http://www.byzantium.ac.uk/ The Society for the promotion of Byzantine Studies]* [http://users.sch.gr/fstav/greek/greek.php Βυζαντινή Αυτοκρατορία]* [http://www.friesian.com/romania.htm#/ Σύντομη ιστορία του Βυζαντίου και πλήρεις γενεαλογικοί κατάλογοι των αυτοκρατόρων του], στα αγγλικά