Αρετή στην ορθοδοξία ονομάζονται οι αξίες που με πράξεις και ενέργειες πρέπει να ακολουθεί κάθε πιστός με στόχο τη σωτηρία του και είναι βασισμένες πάνω στις Κυριακές εντολές και ιδίως στο Κυριακό παράγγελμα «έσεσθαι ουν υμείς τέλειοι, ώσπερ ο Πατήρ ο εν τοις ουρανοίς τέλειος εστίν»[1]. Η Αρετή "είναι καρπός και συνέπεια της αγιοπνευματικής ζωής του Χριστιανού [2]...αποτέλεσμα της προσπάθειας του ανθρώπου, αλλά και δωρεά της θείας Χάριτος στον αγωνιζόμενο Χριστιανό"[3].
Στόχος κάθε πιστού καταστάται η διαρκής προσπάθεια για εφαρμογή των εντολών που οδηγούν στο δρόμο του Κυρίου μέσα από τη μυστηριακή ζωή της εκκλησίας και του διαρκούς πνευματικού αγώνα για την προσωπική τελείωση. Οι αρετές στον χριστιανικό βίο δεν εξαντλούνται και δεν είναι μετρήσιμες, αλλά ανεξάντλητες όπως και ο Θεός:
- "Εκείνος που κατάλαβε ότι η αρετή είναι απεριόριστη, δεν παύει ποτέ να τρέχει προς αυτή, πρώτα για να μη χάσει την αρχή και το τέλος της αρετής, δηλαδή το θεό"[4].
Ετυμολογία
Η λέξη αρετή προέρχεται από τη λέξη αραρίσκω που αποδίδεται ως ο κατάλληλος για κάτι, αυτόν που ευχαριστεί κάποιον, γίνεται ευάρεστος σε κάποιον ή ικανοποιεί κάποιον. Έτσι ο όρος εισήλθε στην εκκλησία υπό την θεώρηση οτι αρετή είναι η ευχαρίστηση του Κυρίου, μέσω της εφαρμογής των εντολών του και του ορθού βίου.
Κατά την αρχαιότητα η έννοια περιοριζόταν κατά βάση στη σωματική αρετή δηλαδή τη ρώμη, το κάλλος, τη δύναμη και άλλες συναφείς έννοιες, ενώ οι φιλόσοφοι ήταν αυτοί που ενέταξαν στην έννοια αρετή και πνευματικό περιεχόμενο χαρακτηρίζοντας ως αρετές τη δικαιοσύνη, την ευσέβεια, τη γνώση κ.α. Παρόλα αυτά δεν συμφωνούσαν στον αριθμό των αρετών, αν και κατά βάση υπήρχε ένα πυρήνας αρετών κοινά αποδεκτός από όλους.
Σύμφωνα με τον Ιωάννη Δαμασκηνό:
- "Η αρετή λέγεται έτσι από το ρήμα «αιρείσθαι» γιατί είναι αιρετή και θελητή, επειδή κάνομε αυτοπροαίρετα και θεληματικά το αγαθό, κι όχι χωρίς να θέλομε και αναγκαστικά"[5]
Η χριστιανική αρετή
Στην Παλαιά Διαθήκη
Ήδη στην Παλαια Διαθήκη γίνεται αναφορά για αρετές, σύμφωνα με τις οποίες πρέπει να ζει και να πορεύεται ο πιστός. Ως μέγιστη αρετή εμφανίζεται η εν ταπείνωση υποταγή στο θείο θέλημα.
Στο βιβλίο Σοφίας Σολομώντος παρατηρείται να εξαίρονται η δικαοσύνη και η σωφροσύνη:
- «Και εί δικαιοσύνην αγαπάν τις, οι πόνοι αυτής εισίν αρεταί, σωφροσύνην γαρ και φρόνησιν εκδιδάσκει, δικαιοσύνην και ανδρείαν, ων χρησιμότερον ουδέν εστίν εν βίω ανθρώποις»[6]
Στις Παροιμίες Σολομώντος[7] παρατηρείται μια απαρίθμηση αρετών. Ελεημοσύνη, εμπιστοσύνη στο θεό, σοφία θεού, φόβος Θεού, τιμή προς τον Κύριον, φρόνησις, δικαιοσύνη, έλεος, φιλία κ.α. Παρόλα αυτά καμία αξία δεν έχουν αν δεν συνοδεύονται από ταπείνωση,
- «Επί τη Σοφία μη επαίρου»,
- «μη ισθί φρόνιμος παρά σεαυτό», διότι
- «Κύριος υπερηφάνοις αντιτάσσεται, ταπεινοίς δε δίδωσι χάριν»,
ενώ κατά τον προφήτη Δανιήλ[8], μόνο οι όσιοι και οι ταπεινοί στην καρδιά ευλογούν πρεπόντως τον Θεό.
Στην Καινή Διαθήκη
Στην Καινή Διαθήκη παρατηρούνται πλήθος αρετών. Μεγίστη αυτών η αγάπη.
Έτσι ο Απόστολος Παύλος στην προς Φιλιππησίους επιστολή, μας αναφέρει πως περιορισμός στον αριθμός των αρετών δεν υπάρχει:
- «Το λοιπόν αδελφοί, όσα εστίν αληθή, όσα σεμνά, όσα δίκαια, όσα αγνά, όσα προσφιλή, όσα εύφημα, ει τις αρετή και ει τις έπαινος, ταύτα λογίζεσθαι»
Ο Απόστολος Πέτρος ανασηματοδοτεί τη έννοια αρετή συνταυτίζοντάς την με την έννοια της τελειότητας:
- «Υμείς δε γένος εκλεκτόν, βασίλειον ιεράτευμα, έθνος άγιον, λαός εις περιποίησιν, όπως τας αρετάς εξαγγείλητε του εκ σκότους υμάς καλέσαντος εις το θαυμαστόν αυτού φως»[9]
Ο ίδιος αναφέρει πως η αρετή είναι επακολούθημα πίστεως[10]. Ο Απόστολος Παύλος από τη πλευρά του τονίζει πως οι τρείς μεγαλύτερες αρετές είναι η πίστη, η ελπίδα, η αγάπη, με μέγιστη των τριών την αγάπη[11], ενώ τονίζεται πως η ταπείνωση είναι ο ασφαλής δρόμος για την εν Χριστώ σωτηρία[12]. Η δίψα και η πείνα για δικαιοσύνη, η καθαρότητα καρδιάς, η ειρήνη αναφέρονται στους Μακαρισμούς[13], όπως και η ευσέβεια, η υπομονή, αλλά και η πραότητα. Στόχος η ομοίωση και η τελείωση κατά το παράδειγμα του Πατρός[14].
Οι αρετές όμως δεν είναι αποσπασματικές αλλά ενιαίες κατά τον Ιάκωβο τον αδελφόθεο και γι'αυτό:
- «όστις...τον νόμον όλον τηρήσει, πταίσει δε εν ενί, γέγονε πάντων ένοχος»[15],
ενώ βασική αρετή αποτελεί η αγαθή προαίρεση του ανθρώπου[16]
Η αρετή κατά τους Πατέρες
Οι πατέρες της εκκλησίας υπομνημάτισαν αρκετά πάνω στην αρετή που πρέπει να ασκεί κάθε πιστός. Συνέχισαν έτσι την αποστολική παράδοση, καταγράφοντας τη βιωματική εμπειρία της αυθεντικής βίωσης της εν Χριστώ ζωής.
Έτσι ο ιερός Χρυσόστομος συνεχίζοντας αυτή τη παράδοση ομιλεί πως μία μόνον αρετή δεν αρκεί,
- «Ου γαρ αρκεί μία μόνον αρετή παραστήσαι τω βήματι του Χριστού μετά παρηρησίας ημάς, αλλά μετά πολλής ημίν δει και ποικίλης παντοδαπής και πάσης αρετής»[17]
ενώ η τήρηση της αρετής επιφέρει αγλαούς καρπούς
- «Επί μεν αρετής πρώτα μεν τα επίπονα, μετά δε τα ηδέα...επί δε της κακίας, αντιστρόφως»[18].
O Μάξιμος ο Ομολογητής καλεί τους πιστούς να ακολουθήσουν δρόμο προθυμίας, εγρατείας, καρτερίας, σωφροσύνης, υπομονής, μακροθυμίας, ανοχής, πραΰτητος, αγάπης, παπεινοφροσύνης, ακτημοσύνης,επιείκιας[19], ενώ ο Άγιος Ιγνάτιος ο Θεοφόρος να γίνουμε μιμητές του Κυρίου «...εν πάση αγνεία και σωφροσύνη»[20].
Ο Μέγας Βασίλειος επισημαίνει
- «Αι αρεταί εν τω κρυπτώ κατορθούμεναι, ολιγάκις διαφαίνονται τοις ανθρώποις»[21]
Σύμφωνα με τον Ευάγριο Μοναχό ή Ποντικό (επειδή καταγόταν από τον Πόντο) "πρώτοι δαίμονες που αντιστέκονται και πολεμούν στην πρακτική άσκηση της αρετής" είναι αυτοί της γαστριμαργίας, της φιλαργυρίας και της φιλοδοξίας[22].
Υποσημειώσεις
- ↑ Ματθ. 5:48.
- ↑ Ο Απόστολος Παύλος τονίζει ότι οι Χριστιανικές αρετές είναι καρποί του Αγίου Πνεύματος (Γαλ. 5:22-23).
- ↑ "Αρετή", Στύλιος Κ. Ευθύμιος (Επίσκοπος), Μικρό Χριστιανικό Λεξικό (Α' ανατύπωση της 2ης έκδ.), Αποστολική Διακονία, 1998.
- ↑ Μάξιμος o Oμολογητής, Διάφορα κεφάλαια περί θεολογίας, οικονομίας, αρετής και κακίας (Πέμπτη εκατοντάδα), 15, (στο Φιλοκαλία των ιερών Νηπτικών (μτφρ. Αντώνιος Γ. Γαλίτης), τόμ. 2ος, εκδ. Δ', εκδ. Το Περιβόλι της Παναγίας, Θεσσαλονίκη 1998, σελ. 188).
- ↑ Ιω. Δαμασκηνός, Λόγος ψυχωφελής και θαυμάσιος (στο Φιλοκαλία των ιερών Νηπτικών (μτφρ. Αντώνιος Γ. Γαλίτης), τόμ. 2ος, εκδ. Δ', εκδ. Το Περιβόλι της Παναγίας, Θεσσαλονίκη 1998, σελ. 307).
- ↑ Σοφία Σολομώντος Η΄,7
- ↑ Κεφάλαιο Γ΄
- ↑ Δανιήλ Θ,87
- ↑ Α΄ Πέτρου Β΄,9
- ↑ B΄ Πέτρου Α΄,5
- ↑ A΄ Κορινθίους ΙΓ΄,13
- ↑ Πράξεις των αποστόλων Κ΄,9 - Εφεσίους Δ΄,2 - Ματθαίον ΙΗ΄ 4 - Ιακώβου Δ΄,10
- ↑ Ματθαίος Ι΄,22
- ↑ Ματθαίος Ε΄,48
- ↑ Ιακώβου Β΄,10
- ↑ Ματθαίος Ι,42 - Β΄ Κορινθίους Θ΄,7 - Πράξεις Ζ΄,51
- ↑ Opera Omnia XII, 825
- ↑ Opera Omnia IX, 609
- ↑ Μαξίμου Ομολογητού, Λόγος ασκητικός
- ↑ Αγίου Ιγνατίου Θεοφόρου, Προς Εφεσίους Ι,2
- ↑ Μεγάλου Βασιλείου, Όροι κατά πλάτος Β΄,Ερώτησις ΙΖ
- ↑ Κεφάλαια περί διακρίσεως παθών και λογισμών, 1 (στο Φιλοκαλία των ιερών Νηπτικών (μτφρ. Αντώνιος Γ. Γαλίτης), τόμ. 1ος, εκδ. Ε', εκδ. Το Περιβόλι της Παναγίας, Θεσσαλονίκη 1998, σελ. 73).
Βιβλιογραφία
- «Ορθόδοξος Πίστις και Ζωή», Αρχιμ.Δοσιθέου, Εκδόσεις Ιεράς Μονής Παναγίας Τατάρνης Ευρυτανίας, Αθήνα.