Λειτουργική

Από OrthodoxWiki
Μετάβαση σε: πλοήγηση, αναζήτηση

Με το όρο Λειτουργική αναφερόμαστε στο μάθημα και κλάδο της θεολογικής επιστήμης, ο οποίος αφορά κυρίως στη θεωρία της λατρείας και στη μελέτη των διαφόρων πτυχών της χριστιανικής λειτουργικής παράδοσης[1].

Αντικείμενο

Η Λειτουργική πραγματεύεται με επιστημονικές μεθόδους όσα αφορούν στις ιεροτελεστικές πράξεις που τελούνται στην Εκκλησία, ερευνά την ιστορία της Θείας Λειτουργίας και "των στενώς μετ' αυτής συνδεομένων ακολουθιών" και μελετά την ερμηνεία τους[2].

Ασχολείται με[3]:

  • Την ιστορική έκθεση της γένεσης και ανάπτυξης της λειτουργίας και των υπόλοιπων μυστηρίων και ιεροτελεστικών πράξεων.
  • Την έρευνα των εκκλησιαστικών κανόνων και διατάξεων που αναφέρονται στη λατρεία.
  • Την εξέταση των γενικών άρχων και ιδεών, που διέπουν τη χριστιανική λατρεία.

Για όλα αυτά, η Λειτουργική πρέπει να μελετήσει τη μοφή και το περιεχόμενο των λειτουργικών κειμένων με φιλολογικές και κριτικές επιστημονικές μεθόδους. Μέσα στα αντικείμενα της Λειτουργικής, εκτός της Ορθόδοξης λατρείας, είναι και η μελέτη της λειτουργικής παράδοσης των ετεροδόξων (Κοπτών, Λατίνων, Παλαιοκαθολικών, Αγγλικανών, Προτεσταντών) για τη διαπίστωση τυχόν αλληλεπιδράσεων και της συμβολής της στη δημιουργία της σημερινής λειτουργικής πρακτικής.

Λειτουργική και Αρχαιολογία

Το αντικείμενο της Λειτουργικής είναι ευνόητο ότι σχετίζεται ως ένα βαθμό και με τη μελέτη των ευρημάτων της Βυζαντινής και γενικά Χριστιανικής αρχαιολογίας. Τα ευρήματα, είτε πρόκειται για ναούς και κατακόμβες, είτε για Άμφια, εκκλησιαστικά σκεύη και εικόνες, ως μνημεία λατρείας, συνδέονται στενά με τον κλάδο της Λειτουργικής ο οποίος τα μελετά ώστε να εξάγει χρήσιμα συμπεράσματα.

Διάρθρωση και διαίρεση

Ο κορμός της συστηματικής Λειτουργικής (Λειτουργιολογίας), είναι δυνατόν να διαιρεθεί σε τέσσερις κλάδους:

α) Τον φιλολογικό: φιλολογία και παπυρολογία των λειτουργικών κειμένων, ερμηνευτική εργασία και ανάλυση αυτών.
β)Την ιστορία και αρχαιολογία της λειτουργίας και των εκκλησιαστικών ακολουθιών, όπως και των αντικειμένων, βιβλίων ή εικόνων που χρησιμοποιούνται σε αυτές.
γ)Την Θεολογία και θεωρία της χριστιανικής λατρείας με στοιχεία της Ψυχολογίας και Φιλοσοφίας της λατρείας.
δ)Τον Πρακτικό κλάδο: Τελετουργική και ποιμαίνουσα Λειτουργική, που αποβλέπει στην πνευματική οικοδομή των πιστών.

Πηγές

Λειτουργικά βιβλία[4]

Λειτουργικά ονομάζονται τα βιβλία που χρησιμοποιούνται για την τέλεση των διαφόρων ιερών ακολουθιών της Εκκλησίας και τα οποία περιέχουν βιβλικά, υμνολογικά και προσευχητικά κείμενα (αναγνώσματα, τροπάρια και ευχές.

Ιστορικά, η αρχή των Λειτουργικών βιβλίων βρίσκεται ήδη στους πρώτους αιώνες της Εκκλησίας, οπότε έγινε αισθητή η ανάγκη (και για χρήση των ίδιων των λειτουργών) της καταγραφής των ευχών, όπως παρατηρούμε στη Διδαχή των Αποστόλων, κεφ. 9-10 (τέλη του 1ου ή αρχές του 2ου αιώνα), στην επιστολή του Κλήμεντα Ρώμης προς Κορινθίους, κεφ. 59-61 (τέλη 1ου αιώνα μ.Χ.) και σε μεγαλύτερη έκταση στο ευχολόγιο του Σεραπίωνα (3ος αιώνας) και κυρίως στις Αποστολικές διαταγές, βιβλία Ζ΄ και Η΄ (αρχές 5ου αιώνα). Κατά το Μεσαίωνα ο αριθμός των ευχολογίων αυξήθηκε και προέκυψαν επιπλέον λειτουργικά βιβλία σε συνάρτηση με την άνθηση της υμνολογίας και προς την κατεύθυνση ενός σταθερότερου καθορισμού των διαφόρων λειτουργικών πράξεων και ακολουθιών, οι οποίες απέκτησαν καθολική ισχύ μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας.

Τα λειτουργικά βιβλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας που βρίσκονται σήμερα σε χρήση είναι:

  • Το Αρχιερατικό (το οποίο περιέχει τα μυστήρια και τις τελετές που τελούνται από Αρχιερέα).
  • Το Ιερατικό (που περιέχει τις ακολουθίες που επιτελούνται από τους Ιερείς και τους Διακόνους[5]).
  • Το μικρό Ευχολόγιο (που περιέχει τη διάταξη και τις ευχές του Εσπερινού, του Όρθρου, του Αποδείπνου, του μεγάλου και μικρού Αγιασμού, τις Ακολουθίες των άλλων μυστηρίων και άλλες ευχές για διάφορες περιστάσεις).
  • Το μέγα Ευχολόγιο (που περιέχει τις θείες λειτουργίες).
  • Το Τριώδιο (που περιέχει τις ακολουθίες από την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου μέχρι το Μεγάλο Σάββατο. Ονομάζεται έτσι επειδή οι κανόνες του αποτελούνται συνήθως από τρεις ωδές και όχι από εννέα όπως επικράτησε μεταγενέστερα).
  • Τα Μηναία (δώδεκα, ένα για κάθε μήνα, τα οποία περιέχουν όλα όσα ψάλλονται στις εορτές των αγίων που γιορτάζουν κάθε ημέρα, καθώς και το τυπικό και το Συναξάρια των ακίνητων εορτών όλου του έτους). *Το Ωρολόγιο (το οποίο περιέχει την ακολουθία των Ωρών, του Εσπερινού, του Όρθρου, του Αποδείπνου, τους Χαιρετισμούς της Θεοτόκου, απολυτίκια και κοντάκια των αγίων κ.ά.).
  • Το Τυπικό (που περιέχει την τάξη η οποία πρέπει να ακολουθείται κάθε ημέρα και εορτή καθ' όλο το έτος).
  • Η Σύνοψη (μικρού σχήματος βιβλίο που απευθύνεται κυρίως στους πιστούς, οι οποίοι μπορούν να παρακολουθούν και να κατανοούν καλύτερα τις ακολουθίες[6]).
  • Ο Συνέκδημος (μοιάζει με τη Σύνοψη αλλά είναι πληρέστερος σε περιεχόμενο[7]).
  • Το Ειρμολόγιο (που περιέχει τους Ειρμούς του έτους οι οποίοι ψάλλονται κάθε ημέρα και εορτή, σύμφωνα με τους οκτώ ήχους της βυζαντινής μουσικής).

Υποσημειώσεις

  1. "Λειτουργική", εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, τόμ. 38, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 2004-2005.
  2. Δημ. Μωραΐτης, "Λειτουργική", Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια (ΘΗΕ), τόμ. 8, εκδ. Μαρτίνος Αθ., Αθήνα 1966, στ. 196.
  3. ΘΗΕ, ό.π., στ. 196-197.
  4. Δημ. Μωραΐτης, "Λειτουργικά βιβλία", ΘΗΕ), τόμ. 8, ό.π., στ. 195 / "Λειτουργικά βιβλία", Στύλιος Κ. Ευθύμιος, Μικρό Χριστιανικό Λεξικό (Α' ανατύπωση της 2ης έκδ.), Αποστολική Διακονία, 1998, σελ. 122 / "Λειτουργικά βιβλία", εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα, τόμ. 38, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 2004-2005 / "Λειτουργικά βιβλία", Ζαχαρόπουλος Νίκος, 'Επίτομο Ιστορικό-Θεολογικό Λεξικό', University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2003, σελ. 249.
  5. ΘΗΕ, 6, στ. 772.
  6. ΘΗΕ, 11, στ. 585.
  7. ΘΗΕ, 11, στ. 586.