Ιγνάτιος ο Θεοφόρος

Από OrthodoxWiki
Μετάβαση σε: πλοήγηση, αναζήτηση
Ιγνάτιος Αντιοχείας
Ignatius.jpg
Ο άγιος Ιγνάτιος ο θεοφόρος
Γέννηση άγνωστο
Κοίμηση περ. 113 μ.Χ.
Εορτασμός 20 Δεκεμβρίου
Σημαντικές ημερομηνίες 70 μ.Χ. Επισκοπος Αντιοχείας
113 Σύλληψη από Ρωμαίους
Τίτλος Αποστολικός Πατέρας, Επίσκοπος


Ο Άγιος Ιγνάτιος ο Θεοφόρος ή Ιγνάτιος Αντιοχείας (;-περ. 113), αποτελεί μία από τις σημαντικότερες εκκλησιαστικές προσωπικότητες, που έδρασε στα τέλη του πρώτου, με αρχές του δευτέρου αιώνα. Αποκαλείται Αποστολικός πατήρ της εκκλησίας και διετέλεσε δεύτερος επίσκοπος Αντιοχείας. Η επιστολογραφία του αποτελεί σπουδαίο ιστορικό εύρημα για το χριστιανισμό, καθώς μας διασώζει τον ιστορικό τρόπο μετάβασης της αδιάκοπης αποστολικής διαδοχής από τους αποστόλους στους προφήτες και τη μετάβαση της εξουσίας αυτής στους επισκόπους. Οι επιστολές επίσης είναι πολύ σημαντικές διότι διασώζουν σημαντικά ιστορικά στοιχεία των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων. Τελικώς παρέδωσε τη ζωή του μαρτυρικώς στη Ρώμη επί Αυτοκράτορος Τραϊανού.

Ο βίος του

Η ζωή του Αγίου Ιγνατίου είναι άγνωστη προς εμάς. Παρά τη μακρά δράση του, στο προσκήνιο της ιστορίας εμφανίζεται μόλις μερικές εβδομάδες πριν το μαρτυρικό του θάνατο[1]. Έτσι για το βίο του γνωρίζουμε μόνο ότι διασώζεται στις επιστολές του, οδηγούμενος προς τη Ρώμη, λίγο πριν το θάνατό του[2]. Που και πότε γεννήθηκε δεν είναι γνωστό. Το περιβάλλον που μορφώθηκε πρέπει να ήταν ελληνικό, όπως μαρτυρούν οι επιστολές του[3], αν και υπετέθη πως ίσως είχε λατινογενή προέλευση, καθώς το όνομα Ιγνάτιος προέρχεται από τη λατινική λέξη Ignis που αποδίδεται στα ελληνικά ως πυρ (φωτιά). Το όνομα αυτό, συνάμα με αρκετές λατινικές εκφράσεις που υπάρχουν στις επιστολές του, οδήγησε μερικούς ερευνητές να υποθέσουν λατινική καταγωγή, αλλά κάτι τέτοιο δε δύναται να εξακριβωθεί, καθώς αφενός οι λατινικές λέξεις υπάγονται στη στρατιωτική ορολογία, την οποία έμαθε από την παραμονή του ως αιχμάλωτος, αφετέρου το όνομα είναι πιθανό να το απέκτησε την εποχή που έλαβε Ρωμαϊκή υπηκοότητα[4].

Ο Ιγνάτιος επίσης αυτοαποκλήθηκε και θεοφόρος[5]. Ο λόγος της ονομασίας αυτής παραμένει μέχρι σήμερα ανεξακρίβωτος. Η παράδοση διέσωσε δύο πιθανές εκδοχές για το όνομα αυτό, που όμως από την ιστορική πραγματικότητα απορρίπτονται[6]. Κατά την πρώτη, μετά το θάνατό του βρέθηκε στο στήθος του γραμμένο το όνομα του Χριστού, κατά τη δεύτερη πως ήταν το παιδί που αγκάλιασε ο Ιησούς παρουσιάζοντάς το ενώπιον των μαθητών ως παράδειγμα αθωότητος[7]. Με βάση τη δεύτερη αιτιολογία μάλιστα έγινε προσπάθεια να οριοθετηθεί η περίοδος που γεννήθηκε. Το πιθανότερο αίτιο αυτής της ονομασίας είναι ο εκκλησιαστικός βίος που διήγαγε, καθώς ο ίδιος μέσω των επιστολών του αναφέρει ως θεοφόρους, αγιοφόρους, χριστοφόρους όλους τους χριστιανούς[8].

Ο Ιγνάτιος δε φαίνεται να είχε λάβει συστηματική μόρφωση, αλλά διακρίνεται μία αυτοδιδακτική ικανότητα η οποία είχε καλλιεργηθεί με τη συναναστροφή με πεπαιδευμένους ανθρώπους, όπως διακρίνεται στις επιστολές του[9]. Άλλωστε η Αντιόχεια στην εποχή του ήταν ένα πολιτιστικό χωνευτήρι, στο οποίο είχε τη δυνατότητα να γνωρίσει τα φιλοσοφικά και θρησκευτικά ρεύματα της εποχής του[10]. Η γνωριμία του με τους αποστόλους θεωρείται βεβαία[11]. Κατά τον ιερό Χρυσόστομο είχε συναναστραφεί τους αποστόλους[12], ενώ ο Ευσέβιος τον θέλει ακροατή του Ευαγγελιστή Ιωάννη[13]. Σύμφωνα με τον Ωριγένη επίσης υπήρξε ο δεύτερος επίσκοπος Αντιοχείας, μετά τον Απόστολο Πέτρο[14], ενώ κατά τον Ευσέβιο, που είναι και ορθός, ήταν διάδοχος του Ευόδου και προκάτοχος του Ήρωνος[15]. Κατά τον Ευσέβιο μάλιστα η επισκοπεία του τοποθετείται μεταξύ του πρώτου έτους του Βεσπασιανού και του δέκατου του Τραϊανού, δηλαδή μεταξύ 70 και 107. Το κύρος του και η φήμη του φαίνεται πως επεκτεινόταν πέρα από τα όρια της επισκοπής του[16] και ο σεβασμός που επιδεικνυόταν προς το πρόσωπό του είναι κάτι που μας επιτάσσει να τον θεωρήσουμε επίσκοπο οικουμενικού κύρους[17].

Τελικά συνελήφθη από τος ρωμαϊκές αρχές μεταξύ 107 και 118 και καταδικάστηκε σε θάνατο[18]. Η σύλληψη συνέβη πιθανώς κατά διάρκεια του διωγμού του 112-113 στη Μικρά Ασία, κάτι που συμφωνεί και το αντιοχειανό μαρτυρολόγιο[19]. Η δίκη συνέβη στην Αντιόχεια και η καταδίκη αφορούσε θανάτωση δια θηρίων. Η απόφαση μεταφοράς στη Ρώμη εικάζεται πως στόχο είχε τη θυσία ενός γνωστού χριστιανού ηγέτη στο κοινό της Ρώμης, συνάμα με τον παραδειγματισμό προς νουθεσία των λαών της Μικράς Ασίας και της Ελλάδας, οι οποίοι εμφανίζονταν προθυμότεροι για τη μεταστροφή τους στο χριστιανισμό. Ο Ιγνάτιος μέχρι να φτάσει στη Ρώμη, πορεύθηκε για πολλούς μήνες, συνοδεία στρατιωτών που αποκαλούντο "λεοπάρδοι" (πιθανώς ανήκουσα σε λεγεώνα φέρων τέτοιο όνομα[20]). Κατά την πορεία του, σε ενδιάμεσους σταθμούς, απεσταλμένοι εκκλησιών παρίσταντο στον Ιγνάτιο και λάμβαναν τις επιστολές του, για να δεχτούν συμβουλές. Τελικώς μαρτύρησε στις 20 Δεκεμβρίου στη Ρώμη. Τα οστά του μεταφέρθηκαν από τη Ρώμη στην Αντιόχεια, αλλά επανήλθαν και πάλι στη Ρώμη.

Η επιστολογραφία του Αγίου Ιγνατίου

Εισαγωγή

Οι επιστολές που φέρουν το όνομα του Αγίου Ιγνατίου δε συμφωνούν μεταξύ τους ούτε κατά τον αριθμό, ούτε κατά το κείμενο[21]. Έτσι διασώθηκαν τέσσερις παραλλαγές:

  • Η εκτενής, η οποία περιλαμβάνει 13 επιστολές και διασώζονται στον κώδικα Monac. 394 του 11ου αιώνος, στα ελληνικά και τον κώδικα 54 του Μετοχίου του Παναγίου Τάφου, στα λατινικά σε αρχαία μετάφραση
  • Η μικτή, η οποία περιέχει και αυτή 13, έξι εξ αυτών όπως στις εκτενείς[22] και των υπολοίπων επτά σε συντομότερο κείμενο. Διασώζεται στα Ελληνικά στον κώδικα Mediceus Laur. 57, 7 του 11ου αιώνος. Ο κώδικας βρίσκεται σε κακή κατάσταση με αποτέλεσμα να εκλείπουν μερικά σημεία από την "Προς Ταρσείς" και ολόκληρες οι Προς Αντιοχείς, Φιλιππησίους, Ρωμαίους και Ήρωνα. Υπάρχουν επίσης και λατινική μαι αρμενική μετάφραση
  • Η βραχεία, η οποία διασώζει μόλις τρεις επιστολές
  • Η λατινική, η οποία περιλαμβάνει τέσσερις ακόμα επιστολές, επιπρόσθετα στις 12 της μικτής.

Η εκτύπωση των επιστολών το 1489 και το 1555, προκάλεσαν διχασμό των κριτικών, σχετικά με τη γνησιότητα των επιστολών. Η ένταση αυτή υπήρξε κυρίως μεταξύ των Ρωμαιοκαθολικών και των προτεσταντών καθότι η σπουδαιότητα της αξιοπιστίας των επιστολών ήταν πολύ σημαντική. Στις επιστολές αυτές διακυβευόταν η αρχαιότητα του θεσμού τους επισκόπου. Οι καθηγητές Zahn, Funk, Lightfoot και Harnack κατά τα τέλη του 19ου αιώνος κατοχύρωσαν τελικά τη γνησιότητα των επτά σύντομων επιστολών της μικτής παραλλαγής[23].

Οι γνήσιες επιστολές του Ιγνατίου

Οι επιστολές που συνέγραψε ο Ιγνάτιος, συντάχθηκαν λίγο πριν το τέλος της ζωής του και ήταν αυτές που χάρισαν την εξαιρετική τιμή που λαμβάνει μέσα στην εκκλησιαστική παράδοση και τη συνείδηση των χριστιανών. Χαρακτηρίζονται ως φιλολογικά και θεολογικά μνημεία, κάτι που μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως ο ίδιος ήταν ικανός συγγραφέας και πως είχε εμπειρία πάνω στο αντικείμενο[24].

Οι επιστολές αυτές εκφράζουν το πολυσχιδές πνεύμα του Ιγνατίου, την πρωτοτυπία της σκέψης του και της έκφρασής του[25]. Ο λόγος του είναι άλλοτε λυρικός, άλλοτε δραματικός, αλλού αρμονικός, παρουσιάζοντας σε μερικά σημεία ελαττώματα και ασυνέχειες. Το ύφος του θεωρείται διαυγές, που κατά περιπτώσεις μετατρέπεται σε σκοτεινό, ένεκα των Συριακών καταβολών του και του αυθορμητισμού που τον διέπει[26]. Χρησιμοποιεί ρητορικά σχήματα και κυρίως τη δεύτερη ασιανική σοφιστική, αλλά και από το στωικισμό. Οι τεχνικές αυτές γίνονται οχήματα, για να εκφράσει τις νουθεσίες του προς τις εκκλησίες, με αγάπη και τρυφερότητα[27], με ταπεινοφροσύνη, σταθερή και αμετακίνητη πίστη στο Χριστό.

Ο Ιγνάτιος συνέταξε 7 γνήσιες επιστολές, οι οποίες ήταν: Προς Εφεσίους, Προς Μαγνησιείς, Προς Τραλλιανούς, Προς Ρωμαίους, Προς Φιλαδελφείς, Προς Σμυρναίους, Προς Πολύκαρπον.

Σε ότι αφορά τη γνησιότητα των επιστολών του Ιγνατίου, όπως ήδη αναφέρθηκε, κατά τα τέλη του 19ου αιώνα οι θεολόγοι Zahn, Funk, Lightfoot και Harnack ακολουθώντας τον Pearson αποφάνθηκαν τελικώς πως οι επτά αυτές επιστολές που βρίσκονται στη μικτή παραλλαγή είναι γνήσιες. Παρόλα αυτά μερικοί ερευνητές όπως οι Βολταίρος, ο Ρενάν, ο Weijenborg διατύπωσαν αντίθετες απόψεις. Οι απόψεις αυτές όμως φαίνονται μεμονωμένες, ενώ παραβλέπουν και μερικά σοβαρά ιστορικά στοιχεία[28].

Για να μπορέσουν να εντοπίσουν ποιες ήταν γνήσιες και αν τελικώς υπήρξαν τέτοιες, οι εν λόγω θεολόγοι συγκέντρωσαν αρχεία της πατερικής γραμματολογίας όπως του Ειρηναίου, του Ωριγένη, του Ευσεβίου, του Θεοδώρητου Κύρου, του Κυρίλλου Αλεξανδρείας κ.α. και τα συνέκριναν με τους κώδικες. Από την έρευνα αποκαλύφθηκε πως οι συνοπτικές επιστολές της μικτής παραλλαγής είχαν αποτελέσει την αρχική συλλογή[29].

Οι νόθες επιστολές

Από τις νόθες επιστολές, οι τέσσερις, της λατινικής παραλλαγής δεν παρουσιάζουν κάποιο ενδιαφέρον. Αντιθέτως όμως με τις έξι της μικτής παραλλαγής. Όλοι σχεδόν σήμερα οι ερευνητές συμφωνούν πως ο πλαστογράφος διαχειρίζεται τον εξελιγμένο μοναρχιανισμό και γνωστικισμό, ενώ είχε επιρροές από το δοκητισμό και τον Ιουδαϊσμό[30].

Ο συγγραφέας ανήκει στην εποχή του δ΄ αιώνος, ενώ μερικοί ερευνητές θεωρούν πως ήταν κοινωνός αρειανικών ή απολλιναριστικών απόψεων, με κάτι τέτοιο να μη βρίσκει επαρκή στηρίγματα, καθώς παρουσιάζονται απόψεις που δεν απηχούν αρειανικές ή απολλιναριστικές δογματικές αντιλήψεις[31]. Σύμφωνα με τους ερευνητές[32] ο χαλκευτής των Ιγνατιανών επιστολών, είναι ο άνθρωπος ο οποίος συνέταξε τις Αποστολικές διαταγές. Έτσι μελετητές, αντιπαραβάλλοντας τα κείμενα των Αποστολικών διαταγών, θεωρούν βέβαιο ότι τα συνέταξε ο ίδιος καθώς υπάρχουν πολλές ομοιότητες[33]. Σύμφωνα μάλιστα με τον D. Hagedorn, ο δημιουργός των δύο αυτών κειμένων είναι ο Ιουλιανός ο νεοαρειανός[34], χωρίς να βρίσκει σύμφωνους όμως και την πλειοψηφία των ερευνητών.

Τα νόθα κείμενα επίσης δύναται να διαχωριστούν σε δύο κομμάτια. Στον πυρήνα των γνήσιων επιστολών και στα παρεμβαλλόμενα. Στην έρευνα λοιπόν που διεξήχθη, συγκρίνοντας τα κομμάτια των νόθων με αυτά των γνήσιων, απεκαλύφθη τελικά πως η αρχική συλλογή (Συλλογή της Σμύρνης) συγκροτήθηκε αυτόματα, ενώ το υλικό των έξι νόθων διακρίνεται από αυτό και φιλολογικώς[35].

Διδασκαλία

Εισαγωγή

Οι Αποστολικοί πατέρες απεύθυναν τις επιστολές τους σε ομόπιστους χριστιανούς. Το γεγονός αυτός προσδιορίζει τη διδασκαλία και τη θεολογία τους γύρω από την εκκλησιαστική θεολογία[36].

Έτσι, κεντρικό σημείο στη διδασκαλία του Ιγνατίου είναι ο Χριστός, ο οποίος είναι κεφαλή της εκκλησίας. Ο Ιησούς δεν είναι κάποιος μαθητής ή απλώς συνεχιστής των προφητών, αλλά ο διδάσκαλος των προφητών στην Παλαιά Διαθήκη, ο αληθινός Υιός του Θεού. Σε ότι αφορά τη χριστολογία, ακολουθεί τον Παύλο, ενώ σε ότι αφορά τη θεολογία της προϋπάρξεως του Λόγου, τον Ιωάννη[37]. Η οικειότητά του με την Καινή Διαθήκη είναι ευδιάκριτη μέσα από τα κείμενά του, στις επιστολές όμως δε συναντάμε κατά γράμμα αναφορές. Κάτι τέτοιο είναι λογικό, αφού οι επιστολές εγράφησαν κατά την αιχμαλωσία του, γι αυτό και οι αναφορές είναι από μνήμης[38]. Υπάρχουν επίσης και αποσπάσματα από απόκρυφα ευαγγέλια, καθώς και άλλα τεμάχια που προέρχονται από τη λειτουργική πράξη της εκκλησίας.

Θεολογία

Η πίστη των Αποστολικών πατέρων στην Αγία Τριάδα, δεν είναι προϊόν προσωπικού στοχασμού, αλλά πίστη που έχει δεχθεί ο πιστός στην Εκκλησία με το Βάπτισμά του[39]. Ο Θεός λοιπόν για τον Ιγνάτιο είναι Ένας και ενιαίος[40]. Ειναι υπερβατικός και ο δημιουργός της εκκλησίας. Η εκκλησία κατά τον Ιγνάτιο είναι "του Θεού Πατρός και του ηγαπημένου Ιησού...εν αμώμω Πνεύματι"[41] και είναι οικοδόμημα του Θεού Πατρός. Οι πιστοί αποτελούν τους λίθους της εκκλησίας και ο σταυρός του Ιησού τη "μηχανή" με την οποία οι λίθοι (πιστοί), αναφέρονται στα ύψη της οικοδομής. Το Άγιο Πνεύμα είναι το "σχοινί" για την αναφορά των λίθων[42].

Ο Ιησούς κατά τον Ιγνάτιο, είναι ο Υιός και Λόγος του θεού[43], ο οποίος προήλθε από τη σιγή, για να ευαρεστήσει Αυτόν που τον απέστειλε. Η έκφραση μάλιστα "από σιγής προελθών" δηλώνει την απόσταση η οποία χωρίζει τη θεότητα, από την κτιστή πραγματικότητα[44]. Γι αυτό και το μόνο που αρμόζει για την υπόστασή του είναι η σιγή, καθώς ο ανθρώπινος νους δε μπορεί να προσπελάσει αυτή την πραγματικότητα, όπως άλλωστε και το φαινόμενο της σάρκωσεως του Υιού το οποίο επίσης "εν ησυχία Θεού επράχθη"[45]. Έτσι γίνεται φανερό πως η αποφατικότητα του Ιγνατίου διευρύνεται και στο μυστήριο της σαρκώσεως. Ο Ιησούς λοιπόν είναι ανόμοιος από την κτιστή πραγματικότητα και σκοπό είχε να φέρει τη νέα αΐδια ζωή[46]. Είναι τέλειος Θεός και προεξαγγέλθηκε από τους προφήτες[47]. Φανέρωσε δε τη σοφία Του σε όσους θεμελίωσαν την αμετακίνητη πίστη τους στην αγάπη του αίματός του[48]. Γι αυτό είναι ο Θεός της Εκκλησίας[49], χαρακτηρίζοντας μάλιστα το πάθος του, πάθος Θεού[50] και τον άρτο και τον οίνο της Θείας Ευχαριστίας, σώμα και αίμα Θεού[51].

Το Άγιο Πνεύμα παρέχει τη κοινή ζωή της αγάπης. Αυτή η ζωή εννοείται μόνο "εν Υιώ και Πατρί και εν Πνεύματι"[52]. Η απαρχή της ζωής αυτής είναι γίνεται με τη σάρκωση, ενώ το Άγιο Πνεύμα τη σφραγίζει. Η Θεοτόκος μάλιστα κυοφόρησε τον Ιησού, με τη συνεργία του Αγίου Πνεύματος[53].

Εκκλησιολογία

Υποσημειώσεις

  1. Π. Χρήστου, Πατρολογία Β΄, σελ. 408
  2. Στ. Παπαδόπουλος, Πατρολογία Α΄, σελ. 177
  3. Στ. Παπαδόπουλος, Πατρολογία Α΄, σελ. 177
  4. Π. Χρήστου, Πατρολογία Β΄, σελ. 408
  5. Ιγνατίου, Προς Εφεσίους ΒΕΠΕΣ 2, σελ. 264
  6. Π. Χρήστου, Πατρολογία Β΄, σελ. 40
  7. Συμεών Μεταφραστού, Μαρτύριον Ιγνατίου 1
  8. Απ. Νικολαΐδης, Αποστολικοί πατέρες, σελ. 175
  9. Χ. Κρικώνης, Αποστολικοί Πατέρες Α΄, σελ. 113
  10. Στ. Παπαδόπουλος, Πατρολογία Α΄, σελ. 177
  11. Στ. Παπαδόπουλος, Πατρολογία Α΄, σελ. 177
  12. Εις Ιγνάτιον 1
  13. Ευσέβιος, Χρονικόν εις έτος 2122
  14. Ωριγένους, Ομιλία 6 εις Λουκάν PG 13, 1818, 15
  15. Ευσεβίου Εκκλ. Ιστορία, 3, 22
  16. Χ. Κρικώνης, Αποστολικοί Πατέρες Α΄, σελ. 113
  17. Στ. Παπαδόπουλος, Πατρολογία Α΄, σελ. 177
  18. Π. Χρήστου, Πατρολογία Β΄, σελ. 409
  19. Π. Χρήστου, Πατρολογία Β΄, σελ. 410
  20. Π. Χρήστου, Πατρολογία Β΄, σελ. 411
  21. Π. Χρήστου, Ελλ. Πατρολογία Β΄, σελ. 414
  22. Μαρίας προς Ιγνάτιον, Ιγνατίου Προς Μαρίαν, Προς Ταρσείς, Προς Φιλληπησίους, Προς Αντιοχείς, Προς Ήρωνα
  23. Π. Χρήστου, Ελλ. Πατρολογία Β΄, σελ. 415
  24. Στ. Παπαδόπουλος Α΄, Πατρολογία, σελ. 178
  25. Στ. Παπαδόπουλος, Πατρολογία Α΄, σελ. 178
  26. Στ. Παπαδόπουλος, Πατρολογία Α΄, σελ. 178
  27. Στ. Παπαδόπουλος, Πατρολογία Α΄, σελ. 179
  28. Π. Χρήστου, Ελλ. Πατρολογία Β΄, σελ. 415-416
  29. Π. Χρήστου, Ελλ. Πατρολογία Β΄, σελ. 416
  30. Π. Χρήστου, Ελλ. Πατρολογία Β΄, σελ. 430
  31. Π. Χρήστου, Ελλ. Πατρολογία Β΄, σελ. 430
  32. D. Hagedorn, Στ. Παπαδόπουλος, Πατρολογία Β΄, σελ. 435
  33. Στ. Παπαδόπουλος, Πατρολογία Β΄, σελ. 435
  34. Στ. Παπαδόπουλος, Πατρολογία Β΄, σελ. 441
  35. Π. Χρήστου, Ελλ. Πατρολογία Β΄, σελ. 432
  36. Κ. Σκουτέρης, Ιστορία των Δογμάτων, σελ. 169
  37. Π. Χρήστου, Ελλ. Πατρολογία Β΄, σελ. 420
  38. Π. Χρήστου, Ελλ. Πατρολογία Β΄, σελ. 420
  39. J. Lebreton, Histoire du Dogme de la Trinite. Des origines au concile de Nicee II, Paris 1928, σελ. XIII
  40. Προς Μαγνησιοίς 8, 2: "Εις Θεός εστίν, ο φανερώσας εαυτόν δια Ιησού Χριστού"
  41. Προς Σμυρναίους, Πρόλογος
  42. Κ. Σκουτέρης, Ιστορία των Δογμάτων Α΄, σελ. 171
  43. Προς Μαγνησιοίς 8, 2
  44. Κ. Σκουτέρης, Ιστορία των Δογμάτων Α΄, σελ. 173
  45. Προς Εφεσίους 19, 1
  46. Προς Εφεσίους 19, 2
  47. Προς Μαγνησιοίς 8, 2
  48. Προς Σμυρναίους 1, 1
  49. Προς Εφεσίους, Πρόλογος
  50. Προς Ρωμαίους 6, 3
  51. ο.π. 7, 3
  52. Προς Μαγνησιοίς 13, 1
  53. Προς Εφεσίους 18, 2

Βιβλιογραφία

  • Παπαδόπουλος Γ. Στυλιανός, "Πατρολογία", τομ. Α΄ και Β΄, Αθήνα 2000.
  • Χρήστου Παναγιώτης, "Ελληνική Πατρολογία", τόμ. Β΄, Κυρομάνος, Αθήνα 2005 (c1976).
  • Νικολαΐδης Ι. Νίκος, "Αποστολικοί Πατέρες, Γραμματολογική και Θεολογική προσέγγιση", Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2002.
  • Κρικώνης Χρήστος, "Αποστολικοί Πατέρες", τ. Α΄, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1995.
  • Σκουτέρης Κωνσταντίνος, "Ιστορία των Δογμάτων", τ. Α΄, Αθήνα 1998.