Θεόφιλος Αντιοχείας

Από OrthodoxWiki
Μετάβαση σε: πλοήγηση, αναζήτηση

Ο Θεόφιλος Αντιοχείας είναι ένας εκ των σημαντικότερων απολογητών του 2ου αιώνος. Διετέλεσε επίσκοπος της Αντιόχειας και ήταν ο απολογητής που απασχόλησε, με βάση τη διασωθείσα γραμματεία, περισσότερο τους αρχαίους ιστορικούς μετά το Ιουστίνο[1]. Ο ίδιος συνέγραψε πλειάδα συγγραμμάτων αλλά σήμερα διασώζονται μόλις τρία, με την κοινή ονομασία "Προς Αυτόλυκον". Περί αυτού διασώζονται γενικά βιογραφικά στοιχεία, αλλά όχι σε μεγάλη έκταση με αποτέλεσμα να μην έχουμε σαφή χρονολογικά δεδομένα και στοιχεία περί της δράσεώς του.

Ο βίος του

Για το βίο προ της επισκοπής του γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα και αυτά μέσω υπαινιγμών και στοιχείων που εξάγονται από τα συγγράμματά του. Οι πληροφορίες που λαμβάνουμε από το σύγγραμα "Προς Αυτόλυκον"[2], περί των ποταμών Τίγρη και Ευφράτη, μας οδηγούν στο συμπέρασμα πως πιθανώς καταγόταν από τις ανατολικές επαρχίες της Συρίας. Η καταγωγή πρέπει να ήταν ελληνική, όχι μόνο διότι τα ελληνικά ήταν άψογα, αλλά διότι φαίνεται πως δε γνώριζε ικανοποιητικά τη σημιτική γλώσσα[3]. Η καλή επίσης γνώση της ελληνικής γραμματείας δεικνύει πως ήταν γνώστης της ελληνικής παιδείας και είχε διεξάγει συστηματικές σπουδές. Προήλθε από το ειδωλολατρικό περιβάλλον μεταστρεφόμενος στο χριστιανισμό, μέσω της μελέτης των χριστιανικών γραφών[4]. Χειροτονήθηκε επίσκοπος Αντιοχείας, έκτος κατά σειρά με βάση τους Ευσέβιο[5] και Ιερώνυμο[6]. Διάδοχός του υπήρξε ο Μάξιμος, αλλά μετά δυσκολίας προσδιορίζουμε τη χρονική εποχή που τον διαδέχτηκε. Με βεβαιότητος γνωρίζουμε πως υπήρξε επίσκοπος επί Μάρκου Αυρηλίου και Κομμόδου[7]. Ο ακριβής χρόνος διαδοχής δε μπορεί να προσδιοριστεί, αν και εικάζεται από μερικούς θεολόγους ότι συνέβη περί το 185[8].

Συγγράμματα

Απολεσθέντα

Ο Θεόφιλος υπήρξε πολύγραφος θεολόγος της εποχής του. Παρότι ο ίδιος, στα βήματα τού Αποστόλου Παύλου αυτοχαρακτηρίζεται ως ιδιώτης, μέσα από τα κείμενά του διακρίνουμε ακριβώς το αντίθετο. Τα κείμενά του ήταν γραμμένα με σαφήνεια, ζωντάνια, ετοιμότητα, με ύφος κομψό και εύρυθμο, ενίοτε όμως μονότονο λόγω της ευρείας εκτάσεως τους. Με λίγα λόγια υπήρξε δόκιμος συγγραφέας με ισχυρή προβολή και επιρροή[9].

Από τον ιστορικό Ευσέβιο και τον Ιερώνυμο μαθαίνουμε για σειρά έργων του. Έτσι κατά τον πρώτο είχε συγγράψει έργα όπως: "Προς Αυτόλυκον", "Προς αίρεσιν Ερμογένους", "Κατά Μαρκίωνος" και "Βιβλία Κατηχητικά"[10], ενώ κατά τον Ιερώνυμο είχε συγγράψει και "Υπόμνημα εις το ευαγγέλιον" και "Υπόμνημα εις τας Παροιμίας". Τέλος ο ίδιος κατονομάζει βιβλίο του "βίβλος περί των ιστοριών". Τα σημαντικότερα από αυτά θεωρούνται το "Κατά Μαρκίωνος" καθώς και το "Υπόμνημα στα Ευαγγέλιο". Το πρώτο αναφερθέν βιβλίο θεωρείται από μερικούς θεολόγους πως επηρέασε σοβαρά τη σκέψη του Ειρηναίου[11], ενώ το "Υπόμνημα στο Ευαγγέλιο" αν εκφράζονται αμφιβολίες περί της γνησιότητός του από τον Ιερώνυμο, σε άλλο σύγγραμμά του[12] αναφέρει πως είχε συντάξει όντως αρμονία των τεσσάρων ευαγγελίων όπως ο Τατιανός, επί της οποίας πιθανώς και συνέταξε και υπόμνημα[13].

Προς Αυτόλυκον

Όπως προαναφέρθηκε, από τα κείμενα που συνέγραψε ο Θεόφιλος, μόλις τρία διασώθηκαν δια του Codex Marc. 496 του ενδεκάτου αιώνος. Ανευρέθη στη βιβλιοθήκη του Βησαρρίωνος και φέρει την επιγραφή "Θεοφίλου προς Αυτόλυκον", στον πίνακα δε των περιεχομένων υπάρχει πιο σαφής αναφορά στο Θεόφιλο, αφού αναφέρεται ως πατριάρχης Αντιοχείας και έτσι συνδυαστικά και με την αναφορά του Ευσεβίου για τρεις λόγους προς Αυτόλυκον του οικείου επισκόπου, η θεολογική έρευνα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι όντος του ανήκουν.

Στο έργο ο Αυτόλυκος εμφανίζεται ως εθνικός ο οποίος δυσανασχετεί με τη χριστιανική διδασκαλία και με την προσχώρηση του Θεόφιλου σε αυτήν. Αν όντως είναι υπαρκτό πρόσωπο δεν μπορεί να διασταυρωθεί, αλλά ήταν μία συνήθης τακτική της εποχής, οι μετακινούμενοι εθνικοί στο χριστιανισμό να γίνονται δεκτοί από φίλους τους εθνικούς ώστε να απολογούνται[14]. Το γεγονός βέβαια ότι ο Αυτόλυκος δεν προσχωρεί τελικά στο χριστιανισμό, συμβάλλει στην πεποίθηση ότι ίσως είναι αληθινό γεγονός, αλλά ο προτρεπτικός χαρακτήρας του έργου το ανάποδο[15]. Κατά την άποψη του πατρολόγου Παναγιώτη Χρήστου κάτι τέτοιο δε συμβαίνει καθώς δεν εξάγεται ενότητα των τριών βιβλίων μέσω της σχετικής κριτικής φιλολογικής έρευνας, ούτε από την πληροφορία του Λακτάντιου[16], που αναφέρει ότι ο Θεόφιλος είχε συγγράψει αυτοτελές έργο. Προβλήματα επίσης εσωτερικής δομής οδηγούν στο ίδιο συμπέρασμα, με αποτέλεσμα το πρώτο βιβλίο προφανώς να απευθύνεται σε κάποιο έτερο εθνικό, αφού δεν αναφέρεται το όνομα του Αυτόλυκου, ενώ στα επόμενα να δύο να παρατηρούνται όλες οι αντίστοιχες δομές και εσωτερικές προϋποθέσεις ώστε αυτά να αποτελούν δύο συνεχή κείμενα, προς τον Αυτόλυκο[17].

Θεολογία

Υποσημειώσεις

  1. Π. Χρήστου, Ελλ. Πατρολογία, Τόμος Β΄, σελίδα 586
  2. 2, 24
  3. Π. Χρήστου, ενθ.αν.
  4. Προς Αυτόλυκον 1, 14
  5. Εκκλ. Ιστορία 4, 20
  6. De viris illustribus 25
  7. Προς Αυτόλυκον 3, 28
  8. Π. Χρήστου, ενθ.αν., 587
  9. Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 587
  10. Ευσεβίου Εκκλησιαστική Ιστορία, 4, 24
  11. F. Loofs
  12. Epistula 12 ad Aglasiam 6
  13. Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 588
  14. Π. Χρήστου, ενθ.αν., 589
  15. Π. Χρήστου, ενθ.αν., 589
  16. Institutiones divinae 1, 23
  17. Π. Χρήστου, ενθ.αν., 588

Δες επίσης

Βιβλιογραφία

  • Παναγιώτης Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, Τόμος Β΄, Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 2005.
  • Στυλιανός Παπαδόπουλος, Πατρολογία, Τόμος Α΄, Έκδοση Ιδιωτική, Αθήνα 2000.
  • Κωνσταντίνος Σκουτέρης, Ιστορία Δογμάτων, Τόμος Α΄, Έκδοση Ιδιωτική Αθήνα 1998.
  • Θεοδώρου Ανδρέας, Ιστορία των Δογμάτων. Τόμος Α-μέρος β΄, Γρηγόρης, Αθήνα 1977.
  • Νικόλαος Τζιράκης, Απολογητές, Αρμός, Αθήνα 2003.