Γιαχβέ

Από OrthodoxWiki
Μετάβαση σε: πλοήγηση, αναζήτηση

Με τη λέξη Γιαχβέ αναφερόμαστε στο Θείο Όνομα το λεγόμενο και Τετραγράμματο, που χρησιμοποιείται στην εβραϊκή Βίβλο περίπου 6.823 φορές, και αποκαλύφθηκε από τον Θεό στο Μωϋσή, κατά την ίδρυση των νέων σχέσεων του με τον λαό Ισραήλ, στη διαθήκη του Σινά[1].

Όπως αναλύεται παρακάτω, για την Ορθόδοξη Εκκλησία Γιαχβέ είναι ο Τριαδικός Θεός: Γιαχβέ ο Πατήρ, Γιαχβέ ο Υιός, Γιαχβέ το Άγιο Πνεύμα, δεν υπάρχουν όμως τρεις Γιαχβέ αλλά ένας, όπως ακριβώς είναι Θεός ο Πατήρ, Θεός ο Υιός, Θεός το Άγιο Πνεύμα, δεν υπάρχουν όμως τρεις θεοί αλλά ένας, ο τρισυπόστατος Θεός της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης. Σύμφωνα με τους Πατέρες, στο συμβάν της βιβλικής διήγησης όπου το όνομα αυτό απεκάλυψε ο ίδιος ο Θεός στον Μωυσή κατά τη θεοφάνεια της φλεγόμενης βάτου[2], "όσα λέει ο Θεός τα λέει διαμέσου του Λόγου του, του άσαρκου Υιού"[3]. Έτσι, σύμφωνα με τον Μ. Αθανάσιο "Υπόστασις μία έστιν η λέγουσα 'εγώ ειμί ο ων'" δηλ. ο Γιαχβέ που μιλά στο θαύμα της καιομένης βάτου είναι ο Υιός, ο άσαρκος Χριστός.

Ερμηνεία του ονόματος

Όπως ο ίδιος ο Θεός εξηγεί: "Εγώ είμι ο ών"[4], δηλαδή ο αιωνίως υπάρχων. Έτσι μετέφρασαν οι Ο' (εβδομήκοντα) το εβραϊκό "εχγιέ ασέρ εχγιέ", που σημαίνει "είμαι εκείνος ο όποιος είμαι". Έχει λεχθεί ότι η πρόταση, όπως είναι διατυπωμένη, αποτελεί απλή υπεκφυγή, άρνηση του Θεού να γνωρίσει στους ανθρώπους το όνομά Του. Τέτοια δε παραδείγματα υπεκφυγής έχουμε και αλλού στην Παλαιά Διαθήκη[5]. Η υπεκφυγή δε αυτή του Θεού εκλαμβάνουν ότι σκοπεύει να διδάξει τους ανθρώπους ότι είναι αδύνατο να εισχωρήσουν και να κατανοήσουν τη φύση του Θεού.

Τονίζεται όμως στη φράση αύτη και η έννοια της υπάρξεως του Θεού: "Είμαι εκείνος ο οποίος είμαι - υπάρχω". Είναι σαν να λέει ο Θεός ότι η φύση Του δεν μπορεί να γίνει κατανοητή από τον ανθρώπινο νου.

Η φράση μπορεί να ερμηνευθεί και με μέλλοντα χρόνο: "Θα είμαι εκείνος που θα είμαι", δηλαδή ένας ζωντανός Θεός που θα οδηγεί την ιστορία, θα αποκαλύπτεται στον λαό Του συνεχώς και θα είναι μαζί του στην πορεία του. Το "αιώνιος" (Έξοδ. 3:15) είναι ένας υπομνηματισμός του ονόματος Γιαχβέ. Ομοίως και η έκφραση της Αποκαλύψεως: "Ο ών και ο ήν και ο ερχόμενος"[6], είναι μια ανάπτυξη του "Εγώ είμαι» του Έξοδ. 3:14[7].

Όπως λοιπόν συμβαίνει με όλα τα ονόματα, έτσι και αυτό αναφέρεται στη φύση και τον χαρακτήρα του φορέα του, δηλ. του Θεού, τον οποίο θεωρείται ότι αποκαλύπτει με δύο τρόπους:

  • πρώτον, ως διαβεβαίωση ότι Αυτός υπάρχει, που σημαίνει ότι, μέσα στο πολυθεϊστικό περιβάλλον της εποχής, διακρίνεται άμεσα από τους θεούς των άλλων εθνών, οι οποίοι δεν υπάρχουν[8].
  • δεύτερον, ως ομολογία της αυθυπαρξίας και της αιωνιότητάς Του, δηλ. της απόλυτης υπερβατικότητας του προσώπου Του ως προς την φθορά και την αλλοίωση της υλικής πραγματικότητας, που γνωρίζει ο άνθρωπος[9]

Η σημασία του εβραϊκού ονόματος στην Ορθόδοξη Εκκλησία

Η Ορθόδοξη Εκκλησία θεωρεί ότι το τετραγράμματο, αποτελεί αναφορά στον ένα, Τριαδικό Θεό που αποδίδεται στην επιστολή της εν Νικαία συνόδου κατά Αρείου και των συν αυτώ ως Θεός ή ως Κύριος[10].

Σύμφωνα με τον 1ο Κανόνα της B' Οικουμενικής Συνόδου, η Ορθόδοξη Εκκλησία αποδέχεται ότι:

"Ώρισαν οι εν Κωνσταντινούπολει συνελθόντες άγιοι Πατέρες, μη αθετείσθαι την πίστιν των Πατέρων των τριακοσίων δέκα οκτώ, των εν Νικαία της Βιθυνίας συνελθόντων άλλα μένειν εκείνην κυρίαν, και αναθεματισθήναι πάσαν αίρεσιν...".

Με βάση αυτόν τον Δογματικό όρο των 318 πατέρων στη Νίκαια [11]

"Τον Θεόν ομολογούμεν Πατέρα και τον Υιόν και το Άγιον Πνεύμα...τω Αδάμ, τω Νώε, τω Αβραάμ, τω Ισαάκ, τω Ιακώβ, Σαμουήλ τε και Δαυίδ, Ηλίου και Ελισσαίω· και τοις λοιποίς άπαξ προφήταις· Θεόν αυτόν όντα της Καινής και Παλαιάς Διαθήκης."

Ο Πατέρας, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα είναι πρόσωπα του ενός Κυρίου Θεού, του ενός Γιαχβέ. Όπως ο Πατέρας είναι Θεός, ο Υιός είναι Θεός, το Πνεύμα είναι Θεός, όχι όμως τρεις θεοί, έτσι και ο Πατέρας είναι Γιαχβέ, και ο Υιός είναι Γιαχβέ, και το Άγιο Πνεύμα είναι Γιαχβέ, όχι όμως τρεις Γιαχβέ, αλλά Ένας[12]. Για τους Ορθοδόξους, "ο Ιησούς Χριστός της Καινής Διαθήκης είναι αυτός ούτος ο Γιαχβέ της Παλαιάς Διαθήκης", "η κατά κυριολεξίαν ενσάρκωση του Γιαχβέ" ή "ακριβέστερον ειπείν, ο Ιησούς Χριστός είνε ο Γιαχβέ Υιός"[13] δηλ. "ο Χριστός είναι Γιαχβέ και αυτός, ως ο Πατήρ του"[14].

Από τα παραπάνω συμπεραίνεται ότι για την Ορθόδοξη Εκκλησία, ως Αγία Τριάδα ορίζεται ο Θεός του Αβραάμ, Ισαάκ και Ιακώβ, ο Θεός της Καινής και Παλαιάς Διαθήκης που δεν είναι άλλος από τον Γιαχβέ. Τα ονόματα αυτά εκφράζουν τον ένα Θεό στην ουσία του, επειδή τα ονόματα του Θεού είναι δηλωτικά ιδιοτήτων της θείας ουσίας[15], και η Ορθόδοξη Εκκλησία θεωρεί ότι η επίκληση του Θεού πρέπει να γίνεται με βάση την παράδοση της Καινής Διαθήκης και την Ορθόδοξη Πατερική ερμηνεία. Κατά συνέπεια, δεν θεωρεί υποχρεωτική τη χρήση του εβραϊκού ονόματος του Θεού, ούτε ότι συνδέεται με οποιονδήποτε τρόπο με τη σωτηρία του πιστού.

Χρήση του Γιαχβέ στην Καινή Διαθήκη και στους Πατέρες της Εκκλησίας

Ειδικότερα το όνομα Γιαχβέ, ούτε από την Καινή Διαθήκη παραδίδεται, ούτε από την Πατερική ερμηνεία της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Κάθε φορά που υπάρχει λόγος, γίνεται χρήση της ελληνικής απόδοσης Ο Ων ή Κύριος, όπως φαίνεται από τα σχόλια των Πατέρων επάνω στο γνωστό εδάφιο της "αποκάλυψης του θείου ονόματος", Εξ. 3:14:

"Ο Ων δε εξαπέσταλκέν με, φησίν ο Μωυσής" (Κλήμ. Αλεξ., Στρωμ. 1.25.166)
"Είπε γαρ κύριος προς Μωσήν· Ο Ων τούτο μοι εστίν το όνομα." (Ωριγένους, Εις το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, 2.13.95)
"Όταν γουν λέγη· Εγώ ειμί ο Ων, και το Εγώ ειμί Κύριος ο Θεός, και όπου ποτέ λέγει η γραφή ο Θεός, ημείς αναγινώσκοντες ουδέν έτερον ή αυτήν την άκατάληπτον αυτού ουσίαν." (Μ. Αθανασίου, Επιστολή περί της εν Νικαία συνόδου, 26.3)
"Δια τι μη είπεν, Εν μορφή Θεού γενόμενος, αλλ' Υπάρχων; Ίσον εστί τούτο του ειπείν, Εγώ ειμί ο Ων." (Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εις την Προς Φιλιππησίους, 62.223)

κατά τον ίδιο τρόπο, σημαντικά πρόσωπα της Εκκλησιαστικής παράδοσης όπως ο Κλήμης Αλεξανρείας, ο Ωριγένης, ο Ευσέβιος Παμφίλου, ο Επιφάνιος Επίσκοπος Σαλαμίνος και ο Θεοδώρητος Κύρου, παραδίδουν τις μέχρι σήμερα ακολουθούμενες αποδόσεις του τετραγράμματου στα ελληνικά ως εξής:

  • Ιαουέ ως "ο Ων και ο εσόμενος" (Κλήμ. Στρωματ. 5.6.34)
  • Ιαή ως Κύριος (Ωριγ. Εις Ψαλμούς, 12.1104)
  • Ια και Ιαώ "επώνυμα εστί του ενός και αυτού Θεού" (Ωριγ. Κατά Κέλσ. 6.32)
  • Ια ως Κύριος (Ευσεβ., Εις τους Ψαλμούς, 24.65)
  • Ια ως Κύριος (Επιφ., Κατά Αιρέσ. 2.86)
  • Ιαβέ ως "ος ην και εστίν ο αεί Ων" (Επιφ., Κατά Αιρέσ. 2.86)
  • Ια ως Κύριος (Θεοδώρ., Εις τους Ψαλμούς, 80.1980)
  • Ιαβέ ως ο Ων (Θεοδώρ., Ερωτήσεις εις τη Γένεσιν, 112.11-18)

Και στην Κ.Δ. όμως, είναι ενδεικτική η περίπτωση απόδοσης εδαφίων με ελληνικές λέξεις, εδάφια που στην Π.Δ. περιέχουν την λεγόμενη αποκάλυψη του ονόματος:

"Θεός του Αβραάμ, Θεός του Ισαάκ, Θεός του Ιακώβ (Μαρκ. 12:26, Λουκ. 20:37). Με το Θεός αποδίδει ο Μάρκος και ο Λουκάς τις παραθέσεις από το Εξ. 3:15.

Γενικά, στην Κ.Δ. εκτός από λίγες περιπτώσεις, απουσιάζουν οι περισσότερες παλαιοδιαθηκικές προσφωνήσεις του Θεού και αντί αυτών συναντώνται οι εξής[16]:

  • Επτά αναφορές με το "Κύριος ο Θεός σου" (Ματθ. 4:7.10, 22:37, Μαρκ. 12:30, Λουκ. 4:8.12, 10:27).
  • 300 περίπου αναφορές με την ελληνική λέξη "Θεός", στα τέσσερα ευαγγέλια.
  • Άλλες 275 φορές, έχουμε τη χρήση του Πατήρ-Πατρός (που για την Ορθόδοξη Εκκλησία αποτελεί αναφορά στο Πρώτο πρόσωπο της Αγίας Τριάδας).
  • Οι περισσότερες αναφορές στο βιβλίο των Πράξεων γίνονται με το "Θεός" (163 φορές) και με το "Κύριος" (103 φορές) αν και υπάρχουν μερικές αναφορές που θυμίζουν την Π.Δ. όπως "Κύριος του ουρανού και της γης" (17:24), "Κύριος όλων" (10:36), "Θεός Αβραάμ, Ισαάκ, Ιακώβ" (3:13, 7:32), "Θεός των πατέρων ημών" (3:13, 5:30, 22:14, 24:14) και "Θεός της δόξης" (7:2).
  • Στις επιστολές της Κ.Δ. οι αναφορές στον Θεό ποικίλουν. Γίνεται χρήση του "Αββά" (Ρωμ. 8:15), "Κτίστης" (Α' Πετρ. 4:5), "Πατήρ της δόξης" (Εφεσ. 1:17), "Πατήρ των φώτων" (Ιακ. 1:7), "Πατήρ των Οικτιρμών" (Β' Κορ. 1:3), "Νομοθέτης" (Ιακ. 4:2), "Θεός ο αόρατος" (Κολ 1:15), "Θεός Σωτήρας" (Α' Τιμ 1:1) κ.ά.
  • Στην Αποκάλυψη του Ιωάννη, ο Θεός περιγράφεται ως "ο ών καί ο ήν καί ο ερχόμενος" (1:4), "Κύριος ό Θεός ο Παντοκράτωρ" (4:8), "Θεός ζων" (7:2), "Θεός του ουρανού" (11:13) κ.ά.

Απουσιάζει έτσι η επίκληση του ονόματος Γιαχβέ από την Καινή Διαθήκη.

Το πλήθος των θείων ονομάτων

Κάτι που εξαρχής γίνεται αντιληπτό στον μελετητή της Παλαιάς Διαθήκης είναι η πολλαπλότητα των ονομάτων του Θεού, τα οποία ο ίδιος χαρακτηρίζει έτσι, ενώ η χρήση προσωπικών αντωνυμιών διευκρινίζει ότι πρόκειται πράγματι περί θείων ονομάτων.

Για παράδειγμα, στο Εξ. 6:2-3 (Η Βίβλος της Ιερουσαλήμ), ένα από τα εδάφια που συντελείται η αποκάλυψη του ονόματος του Θεού, συναντάμε ένα όνομα (Γιαχβέ) και δύο τίτλους (Θεός και Παντοδύναμος)[17]. Και βέβαια δεν είναι αυτοί δεν είναι οι μόνοι τίτλοι:

"ο γάρ Κύριος ο Θεός ζηλωτόν όνομα, Θεός ζηλωτής εστί" (Εξ. 34:14)

Στο χωρίο αυτό, κατά δήλωση του Θεού, το όνομά του είναι "ζηλότυπος" (δηλ., σύμφωνα με την Πατερική ερμηνεία, δεν αποδέχεται τη λατρεία άλλων θεών).

"Αλλά συ, Κύριε, πατήρ ημών ρύσαι ημάς απ' αρχής το όνομα σου έφ' ημάς εστί (Ησ. 63:16)

Εδώ το όνομα του θεού δηλώνεται ως "Λυτρωτής μας" («ρύσαι ημάς»).

"Τάδε λέγει Κύριος o Ύψιστος, ο εν υψηλοίς κατοικών τον αιώνα, άγιος εν άγίοις όνομα αυτώ" (Ησ. 57:15)

Σύμφωνα με το κείμενο, το όνομα του Θεού είναι "Άγιος".

Επίσης:

  • Στο Ψαλμ. 16:2 ο Θεός καλείται Αδωνάι, δηλ. Κύριος.
  • Στο Ψαλμ. 132:2 ο Θεός καλείται Αβίρ, δηλ. Ισχυρός
  • Στο εδάφιο Νεεμ. 10:29 ο Θεός καλείται ως Έλωχίμ (Θεός ή Θεοί)
  • Στο εδάφιο Αμώς 5:16 τα ονόματα του Θεού είναι πολλά: Ελωχίμ, Γιαχβέ, Αδωνάι,
  • Εξίσου πολλά εμφανίζονται και στο Ησ. 47:4 (και παρ' όλ' αυτά το κείμενο γράφει σε ενικό αριθμό Όνομα): Λυτρωτής, Κύριος των δυνάμεων, Άγιος του Ισραήλ (Γκοέλ, Γιαχβέ, Σαβαώθ, Καδώς).
  • Επίσης, στον Αβραάμ ο θεός έγινε γνωστός με το όνομα Θεός Παντοκράτωρ ή Ελ Σαντάγι (Γεν. 17:1) όπως και στον Ιακώβ (Γεν. 35:11).

Αποφυγή εντεταλμένης χρήσης εβραϊκών ονομάτων στην Καινή Διαθήκη

Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση όπου ο Ιησούς στα τελευταία λόγια του επάνω στο Σταυρό, ενώ επικαλείται τον Θεό, τον προσφωνεί όχι Γιαχβέ, αλλά "Ελωί" (στα αραμαϊκά): "Ελωί, Ελωί, λαμά, σαβαχθανί" (Μαρκ. 15:34).

Το ίδιο μας παραδίδει και ο Ματθαίος, δηλ. μια επίκληση στον Θεό όχι με το Γιαχβέ αλλά με το εβραϊκό "Ηλί": "Ηλί, Ηλί, λαμά σαβαχθανί" (Ματθ. 27:46).

Έτσι, σε δύο περιπτώσεις επίκλησης του θεού στα εβραϊκά που έχουν διατηρηθεί στην Κ.Δ. δεν περιέχεται το Γιαχβέ αφαιρώντας έτσι την όποια σπουδαιότητα του τετραγράμματου. Επιπλέον όμως, και οι δύο ευαγγελιστές, σπεύδουν να μεταφράσουν στα ελληνικά την προσφώνηση "Ελωί" και "Ηλί", κάνοντας έτσι φανερό ότι η επίκληση του Θεού στα εβραϊκά δεν αποτελεί κάποιου είδους εντολή για τους Χριστιανούς ή έστω, δεν παρουσιάζει κάποια ιδιαιτερότητα για τους πιστούς η χρήση του στα εβραϊκά.

Επίσης, η χρήση του Αλληλούια (Hallelu-Yah = Αινείτε τον Γιαχ[βέ]) που συναντάμε μόνο στα εδάφια Αποκ. 19:1.3.4.6 δεν προτρέπει σε κάποια χρήση του εβραϊκού ονόματος, αλλά αποτελεί μορφή λατρευτικού αίνου[18] όπως φαίνεται από το εδάφιο Αποκ. 19:5 που κάνει χρήση της μορφής αυτής στα ελληνικά, και μάλιστα χωρίς διάκριση, ανάμεσα στα εδάφια που χρησιμοποιούν την εβραϊκή λέξη:

"Καί φωνή από τού θρόνου εξήλθε λέγουσα· αινείτε τον Θεόν ημών"

Σε εφαρμογή αυτού του λατρευτικού αίνου, η Ορθόδοξη Εκκλησία χρησιμοποιεί τις εκφράσεις Αλληλούια, Αινείτε το θεό ή Δόξα σοι ο θεός εφόσον ούτε και η Κ.Δ. δεν παρουσιάζει κάποια εμμονή στη χρήση της εβραϊκής λέξης και την παραδίδει και μεταφρασμένη.

Σε μια παρόμοια περίπτωση με τις δύο προηγούμενες, ο Απ. Παύλος παραδίδει στην Α' προς Κορινθίους επιστολή του, ευχή της παλαιστινής κοινότητας από τις λατρευτικές της συνάξεις. Πρόκειται για το "Μαραναθά" (Α' Κορ. 16:22) το οποίο σημαίνει "Έρχου, Κύριε" ή "ο Κύριος έρχεται". Και αυτό όμως, σε άλλο σημείο της Κ.Δ. αποδίδεται στα ελληνικά όπως στο Αποκ. 22:20: "ναί έρχου, Κύριε Ιησού".

Το ίδιο εφαρμόζει και ο Μάρκος όταν μας παραδίδει λόγιο του Ιησού που αποτελεί παράθεση από το Δευτερονόμιο:

"άκουε, Ισραήλ, Κύριος (τετραγράμματο στο εβρ.) ο Θεός ημών, Κύριος (τετραγράμματο στο εβρ.) είς εστι· αγαπήσεις Κύριον (τετραγράμματο στο εβρ.) τόν Θεόν σου εξ όλης τής καρδίας σου καί εξ όλης τής ψυχής σου καί εξ όλης τής διανοίας σου καί εξ όλης τής ισχύος σου." (Μαρκ. 12:29-30)

Στο Δευτερονόμιο (6:4-5), τα εδάφια αυτά περιέχουν τρεις φορές το τετραγράμματο (όπως σημειώνεται στις παρενθέσεις) παρ' όλ' αυτά όμως, η απόδοση στην Κ.Δ. γίνεται με το ελληνικό "Κύριος". Το ίδιο συμβαίνει και στην Πατερική παράδοση από τα πρώτα χρόνια της αρχαίας εκκλησίας:

"αγαπήσεις γαρ Κύριον τον Θεόν σου εξ όλης της καρδίας σου και τον πλησίον σου ως σεαυτόν" (Ιγνατίου, Επιστολή προς Σμυρναίους, 6.2 (περ. 110 μ.Χ.))

Το όνομα του Ιησού Χριστού ("Πάς γάρ ος αν επικαλέσηται το όνομα Κυρίου σωθήσεται", Ρωμ. 10:13)

Στην Προς Φιλιππησίους επιστολή (2:5-10), φανερώνεται πως το όνομα που βρίσκεται πάνω από κάθε άλλο, είναι πλέον το όνομα του "Κυρίου"[19] και του "Θεού"[20], Ιησού Χριστού:

Να υπάρχει μεταξύ σας το ίδιο φρόνημα που είχε κι ο Ιησούς Χριστός
ο οποίος, αν και ήταν θεός, δε θεώρησε την ισότητα του με το θεό αποτέλεσμα αρπαγής,
αλλά τα απαρνήθηκε όλα, πήρε μορφή δούλου κι έγινε άνθρωπος -και όντας πραγματικός άνθρωπος ταπεινώθηκε θεληματικά υπακούοντας μέχρι θανάτου, και μάλιστα θανάτου σταυρικού.
Γι' αυτό και ο θεός τον ανέβασε πολύ ψηλά και του χάρισε το όνομα που είναι πάνω απ' όλα τα ονόματα.
Έτσι, στο όνομα του Ιησού όλα τα επουράνια, τα επίγεια και τα υποχθόνια θα προσκυνήσουν,
και κάθε γλώσσα θα ομολογήσει ότι Κύριος είναι ο Ιησούς Χριστός, για να δοξάζεται έτσι ο θεός
Πατέρας.

Πλέον, η Καινή Διαθήκη έκανε γνωστό στον άνθρωπο ότι ο "Κύριος" (τετραγράμματο στο εβρ.) και ο "Θεός" είναι ο Χριστός, και το δικό του όνομα και κανένα άλλο, είναι αυτό που οι Χριστιανοί (όπως είναι πλέον το όνομα των πιστών[21]) οφείλουν να επικαλούνται για τη σωτηρία τους[22].

Το όνομα του Ιησού Χριστού είναι ο πλούτος της Εκκλησίας[23], η καθημερινή και αδιάκοπη ενασχόληση των πιστών[24], ενώ υπέρτατη χαρά για τους Χριστιανούς είναι να "καταξιώνονται ατιμασθήναι" (Πράξ. 5:41) και "αποθανείν...υπέρ του ονόματος του Κυρίου Ιησού" (Πράξ. 21:13).

Υποσημειώσεις

  1. Έξοδ. 3:13-17, 6:2-4
  2. Έξοδ. 3:1-16
  3. "ά δε λαλεί ο Θεός, πρόδηλον ότι δια του Λόγου λαλεί, και ου δι' άλλου" (Μ. Αθανασίου, Κατά Αρειανών, Λόγος Γ')
  4. Έξοδ. 3:14
  5. Γεν. 32:30, Κριτ. 13:18
  6. Αποκ. 1:4.8
  7. Φούντας Ιερεμίας (Αρχιμ.), Ερμηνεία Παλαιάς Διαθήκης - 'Έξοδος', Αποστολική Διακονία, Αθήνα 2005, σελ. 333
  8. Ιουστίνου, Λόγος παραινετικός προς Έλληνας, 21
  9. Παπαρνάκης Γ. Αθανάσιος, 'Η Επίκληση του Ονόματος του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη', Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 43
  10. ΒΕΠΕΣ, τόμ. 31ος (1962), σελ. 180-182
  11. όπως αναφέρει ο Αθανάσιος Αλεξανδρείας στο έργο του "Πίστις των άγιων τριακοσίων δέκα και οκτώ άγιων θεοφόρων Πατέρων των εν Νικαία" σε αρχείο pdf
    • βλ. Ιεροί Κανόνες: 5 Β'. 2, 57 Καρθ. 1 Πενθ. 49 ΑΠ.
    • Γρηγορίου Ναζιανζηνού, επιστολή 110, P.G., 37, 177 Β-189: "Ημείς δε θεόν γινώσκομεν τον Πατέρα και τον Υιόν και το Άγιον Πνεύμα...μίαν και την αυτήν...θεότητος φύσιν και ουσίαν και δύναμιν"
    • Γρηγ. Νύσ. Προς Έλληνας, 3.1.20
    βλ. και:
    • Χρήστος Κ. Καρακόλης, Ο Ιησούς ως ο Γιαχβέ των παλαιοδιαθηκικών θεοφανειών, μελέτη στο "Βιβλική Βιβλιοθήκη #24", Πουρναράς, 2005
    • Νίκου Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική Θεολογία-Έκθεση της ορθόδοξης πίστης σε αντιπαράθεση με τή δυτική Χριστιανοσύνη,, Πουρναράς, 1992, σ.70
    • Δημητρίου Θ. Κόκκορη, Ορθοδοξία & Κακοδοξία, τ. Α', Αθήνα 1991, σ. 132
    • Νίκου Ματσούκα, Ορθοδοξία και Αίρεση, 2η έκδ. Πουρναράς, 1992, σ.123)
  12. "ο Γιαχβέ είνε τριαδικός Θεός. Πατήρ, Υιός και Άγιον Πνεύμα...εν η συνειδήσει της Εκκλησίας ο Ιησούς Χριστός της Καινής Διαθήκης είνε αυτός ούτος ο Γιαχβέ της Παλαιάς Διαθήκης. Ο Ιησούς Χριστός είνε κατά κυριολεξίαν ενσάρκωσις του Γιαχβέ και η αποκάλυψις αυτού. Ακριβέστερον ειπείν, ο Ιησούς Χριστός είνε ο Γιαχβέ Υιός...Γιαχβέ ο Πατήρ, Γιαχβέ ο Υιός, Γιαχβέ το Άγιον Πνεύμα. Πλην δεν υπάρχουν τρεις Γιαχβέ, αλλ' εις Γιαχβέ...όπως ο Γιαχβέ ούτος είνε ρητώς το Άγιον Πνεύμα. Ο δε άλλος Γιαχβέ...είνε ο θεός Πατήρ...ο Γιαχβέ-Υιός...απεστάλη παρά του Γιαχβέ-Πατρός." (Σωτηρόπουλος Νικόλαος, 'Ο Ιησούς Γιαχβέ', 2η έκδ., εκδ. 'Ο Σταυρός', Αθήνα 1988, σελ. 7,33,35,69,74)
  13. Φούντας Ιερεμίας (Αρχιμ.), 'Η περί Προϋπάρξεως του Ιησού Χριστού Διδασκαλία της Αγίας Γραφής κατά τον Ιερόν Χρυσόστομον', Αθήνα 2002, σελ. 207
    • Γρηγ. Νύσ. Προς Έλληνας, 3.
    • Μ. Βασιλ. Κατά Ευνομίου, 29.541
    βλ. και:
    • Αθανασίου Παπαρνάκη, Η Επίκληση του Ονόματος του Θεού στην Παλαιά Διαθήκη, Πουρναρά, 2006, σελ. 61
    • Σταύρου Καλαντζάκη, Οι Θεολογικές ιδέες του προφήτη Ιεζεκιήλ, Πουρναρά, 1994, σελ. 74
    • Νικολάου Παπαδοπούλου, Τα Δευτεροκανονικά τεμάχια του βιβλίου του Δανιήλ, Αθήνα, 1985, σελ. 269
  14. Τα αριθμητικά δεδομένα προέρχονται από το βιβλίο: Larry Richards, Every Name of God in the Bible, Thomas Nelson, 2001
  15. «Θα πρέπει να είναι κανείς προσεκτικός ώστε να μην ερμηνεύσει τα δεδομένα της Παλαιάς Διαθήκης σχετικά με το ζήτημα του «ονόματος του Θεού» απλά στο φως της σύγχρονης κατανόησης που έχουμε για το πρόσωπο, την προσωπικότητα, την ύπαρξη, ή την ταυτότητα. [...] Για τον Ισραήλ της Βιβλικής παράδοσης μόνο με ένα όνομα του Θεού μπορούσε κανείς να Τον επικαλεστεί λατρευτικά: Γιαχβέ. [...] Στην πραγματικότητα, «Ελ» [δηλ. «Θεός»] δεν είναι θεϊκό όνομα αλλά μια κοινότυπη σημιτική προσηγορία για την «θεότητα». [...] Για πολλές λατρευτικές κοινότητες με πολυθεϊστική θρησκευτική δομή, «Ελ» [δηλ. «Θεός»] ήταν επίσης και προσωπική θεϊκή μορφή. [...] Ο τίτλος «Ελ-Σανταΐ» [δηλ. «Παντοδύναμος»] [...] προσδιορίζει τον Γιαχβέ. [...] Ο Γιαχβέ, ο Θεός του Ισραήλ, είναι «Ελοχίμ» [δηλ. «Θεός»]. [...] Ο Γιαχβέ είναι ο μόνος αληθινός Ελοχίμ. Με αυτό τον τρόπο το (συγκεκριμένο) όνομα Γιαχβέ μπορεί να σταθεί πίσω από τη (γενικότερη) Γιαχβική λειτουργία (=Ελοχίμ). [...] Ο τιμητικός τίτλος Αδωνάι (Κύριος)». (The Anchor Bible Dictionary, D. N. Freedman, Doubleday, 1992, Λήμμα «Names of God in the OT»)
  16. Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας (μτφρ. Σάββα Αγουρίδη), Άρτος Ζωής, Αθήνα 1980, σελ. 42 / Σταύρου Ε. Καλαντζάκη, Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Πουρναράς, Θεσ/νίκη 2006, σελ. 986
  17. "εις Κύριος Ιησούς Χριστός" (Α' Κορ. 8:6)
    • Ιω. 1:1: "καί Θεός ήν ο Λόγος"
    • Ιω. 5:18: "έλυεν τό σάββατον...ίσον εαυτόν ποιών τώ θεώ"
    • Ιω. 10:33: "απεκρίθησαν αυτώ οι Ιουδαίοι...συ...ποιείς σεαυτόν θεόν"
    • Ιω. 20:28: "Καί απεκρίθη Θωμάς...Ο Κύριός μου καί ο Θεός μου"
    • Πράξ. 20:28: "τήν εκκλησίαν τού Κυρίου καί Θεού ήν περιεποιήσατο διά τού ιδίου αίματος"
    • Ρωμ. 9:5: "ο χριστός τό κατά σάρκα, ο ών επί πάντων Θεός ευλογητός εις τούς αιώνας"
    • Φιλ. 2:6: "ός εν μορφή Θεού υπάρχων, ούχ αρπαγμόν ηγήσατο τό είναι ίσα Θεώ"
    • Κολ. 2:9: "Ότι εν αυτώ κατοικεί πάν τό Πλήρωμα τής Θεότητος σωματικώς"
    • Β' Θεσ. 1:12: "κατά τήν χάριν τού Θεού ημών καί Κυρίου Ιησού Χριστού"
    • Τίτ. 2:13: "προσδεχόμενοι τήν μακαρίαν ελπίδα καί επιφάνειαν τής δόξης τού μεγάλου Θεού καί Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού"
    • Εβρ. 1:8: "πρός δέ τόν Υιόν, 'Ο θρόνος σου, ο Θεός, εις τόν αιώνα τού αιώνος'"
    • Β' Πέτρ. 1:1: "εν δικαιοσύνη τού Θεού ημών καί Σωτήρος Ιησού Χριστού"
  18. "Εγένετο δε αυτούς και ενιαυτόν όλον συναχθήναι εν τη εκκλησία και διδάξαι όχλον ικανόν, χρηματίσαι τε πρώτον εν Αντιοχεία τους μαθητάς Χριστιανούς." Πράξ. 11:26
  19. "ας είναι γνωστό σε όλους εσάς, και σε ολόκληρο τον λαό τού Ισραήλ ότι, διαμέσου τού ονόματος του Ιησού Χριστού, του Ναζωραίου, που εσείς σταυρώσατε, τον οποίο ο Θεός τον ανέστησε από τους νεκρούς, διαμέσου αυτού παραστέκεται αυτός μπροστά σας υγιής. Αυτός είναι η πέτρα, που εξουθενώθηκε από σας τους οικοδομούντες, η οποία έγινε ακρογωνιαία πέτρα. Και δεν υπάρχει διαμέσου κανενός άλλου η σωτηρία· επειδή, ούτε άλλο όνομα είναι δοσμένο κάτω από τον ουρανό ανάμεσα στους ανθρώπους, διαμέσου τού οποίου πρέπει να σωθούμε." (Πράξ. 4:10-12)
  20. "Ο Πέτρος, όμως, είπε: Ασήμι και χρυσάφι εγώ δεν έχω· αλλά, ό,τι έχω, αυτό σου δίνω: Στο όνομα του Ιησού Χριστού τού Ναζωραίου, σήκω επάνω και περπάτα." (πράξ. 3:6)
  21. "Και καθημερινά, μέσα στο ιερό και κατ' οίκον, δεν έπαυαν να διδάσκουν και να ευαγγελίζονται τον Ιησού Χριστό." (Πράξ. 5:42)