Διαφορά μεταξύ των αναθεωρήσεων του "Αθηναγόρας ο Αθηναίος"

Από OrthodoxWiki
Μετάβαση σε: πλοήγηση, αναζήτηση
(Περί Αναστάσεως Νεκρών)
μ (Περί Αναστάσεως Νεκρών)
Γραμμή 25: Γραμμή 25:
 
===Περί Αναστάσεως Νεκρών===
 
===Περί Αναστάσεως Νεκρών===
  
Το έργο αυτό είναι αμφιβαλλόμενο. Πολλές έρευνες έχουν γραφεί σχετικά με το αν το έργο είναι αυθεντικό, κάθε φορά στηριζόμενη σε λογικά επιχειρήματα. Εν αρχή πρέπει να αναφερθεί πως προς το τέλος του έργου ''"Πρεσβεία περί χριστιανών"''<ref>Πρεσβεία... 36 και 37</ref>, γίνεται νύξη για σύνταξη ειδικού συγγράμματος περί της [[Ανάσταση|αναστάσεως]] των νεκρών. Μερικοί ερευνητές όπως ο ''R.M. Grant'' θεωρούν το έργο μεταγενέστερο, περί του 3ου ή 4ου αιώνα<ref>Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 578</ref>. Στο έργο αυτό εν αντιθέσει με το έργο ''"Πρεσβεία περί χριστιανών"'' δεν γίνεται καμία αναφορά σε βιβλικά χωρία, ενώ απουσιάζουν αναφορές σχετικά με τη εθνική και φιλοσοφική γραμματεία. Από την άλλη πλευρά πέραν της αναφοράς περί συντάξεως τοιούτου έργου, το ύφος και η μεθοδικότητα προδίδουν τον Αθηναγόρα<ref>Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 579</ref>. Η επιχειρηματολογία διαφέρει, αλλά κάτι τέτοιο είναι λογικό αφού μέσα από το κείμενο διαφαίνεται ότι απευθύνεται προς το εσωτερικό της εκκλησίας, σα να πρόκειται για μία σειρά διαλέξεων<ref>Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 579</ref>. Κατά το ''Στ. Παπαδόπουλο'', οι αμφιβολίες περί της αυθεντικότητάς του δεν έχουν πειστικά ερείσματα<ref>Στ. Παπαδόπουλος, ενθ.αν., 277</ref>. Οι διαλέξεις αυτές πιθανόν έλαβαν χώρα στην Αίγυπτο.
+
Το έργο αυτό από μερικούς ερευνητές θεωρείται αμφιβαλλόμενο. Πολλές έρευνες έχουν γραφεί σχετικά με το αν το έργο είναι αυθεντικό, κάθε φορά στηριζόμενη σε λογικά επιχειρήματα. Εν αρχή πρέπει να αναφερθεί πως προς το τέλος του έργου ''"Πρεσβεία περί χριστιανών"''<ref>Πρεσβεία... 36 και 37</ref>, γίνεται νύξη για σύνταξη ειδικού συγγράμματος περί της [[Ανάσταση|αναστάσεως]] των νεκρών. Μερικοί ερευνητές όπως ο ''R.M. Grant'' θεωρούν το έργο μεταγενέστερο, περί του 3ου ή 4ου αιώνα<ref>Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 578</ref>. Στο έργο αυτό εν αντιθέσει με το έργο ''"Πρεσβεία περί χριστιανών"'' δεν γίνεται καμία αναφορά σε βιβλικά χωρία, ενώ απουσιάζουν αναφορές σχετικά με τη εθνική και φιλοσοφική γραμματεία. Από την άλλη πλευρά πέραν της αναφοράς περί συντάξεως τοιούτου έργου, το ύφος και η μεθοδικότητα προδίδουν τον Αθηναγόρα<ref>Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 579</ref>. Η επιχειρηματολογία διαφέρει, αλλά κάτι τέτοιο είναι λογικό αφού μέσα από το κείμενο διαφαίνεται ότι απευθύνεται προς το εσωτερικό της εκκλησίας, σα να πρόκειται για μία σειρά διαλέξεων<ref>Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 579</ref>. Κατά το ''Στ. Παπαδόπουλο'', οι αμφιβολίες περί της αυθεντικότητάς του δεν έχουν πειστικά ερείσματα<ref>Στ. Παπαδόπουλος, ενθ.αν., 277</ref>. Οι διαλέξεις αυτές πιθανόν έλαβαν χώρα στην Αίγυπτο.
  
 
Το έργο αποτελεί συναγωγή λογικών και φιλοσοφικών επιχειρημάτων και μαρτυριών προς απόδειξη της αναστάσεως των νεκρών<ref>Στ. Παπαδόπουλος, ενθ.αν., 276</ref>. Τα επιχειρήματά του δε φαίνονται όμως πειστικά αφού προσπαθεί αν φτάσει σε αυτή χωρίς τη βοήθεια της [[Αγία Γραφή|Γραφής]] ή της [[Ιερά Παράδοση|παραδόσεως]]<ref>ενθ.αν.</ref>. Ουσιαστικά ο Αθηναγόρας χρησιμοποιεί την τελολογική θεωρία του Αριστοτέλη, μέσω της οποίας προσπαθεί να αποδείξει ότι το φαινόμενο της αναστάσεως όντως ευσταθεί με λογικά επιχειρήματα. Έτσι εξετάζει το γεγονός από δύο οπτικές γωνίες, μία κατά πόσο μπορεί να πραγματοποιηθεί κάτι τέτοιο, αλλά και κατά πόσο είναι αναγκαίο<ref>Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 579</ref>. Ο ίδιος αναφέρει πως για τον κόσμο κάτι τέτοιο φαίνεται αδύνατο, αλλά για το Θεό τα πάντα είναι δυνατά. Αλλά και η ανάσταση είναι αναγκαία διότι  άνθρωπος έχει ειδικό προορισμό, που συγκροτείται από ψυχή και σώμα. Επιχειρηματολογεί πως ούτε οι σπουδαίοι σε αυτή τη ζωή φέρουν τα της αρετής επίχειρα, ούτε οι φαύλοι τα της κακίας γι αυτό θα υπάρξει μέρος που θα αποδοθεί πλήρης δικαιοσύνη κατά τα έργα του καθενός. Τέλος πρέπει να αναφερθεί πως στο έργο αυτό σύμφωνα με τον ''Βarnard'', εντοπίζονται τα πρώτα στοιχεία χριστιανικής ανθρωπολογίας, η οποία μάλιστα δε στηρίζεται σε βιβλικά δεδομένα<ref>Στ. Παπαδόπουλος, ενθ.αν., 277</ref>.
 
Το έργο αποτελεί συναγωγή λογικών και φιλοσοφικών επιχειρημάτων και μαρτυριών προς απόδειξη της αναστάσεως των νεκρών<ref>Στ. Παπαδόπουλος, ενθ.αν., 276</ref>. Τα επιχειρήματά του δε φαίνονται όμως πειστικά αφού προσπαθεί αν φτάσει σε αυτή χωρίς τη βοήθεια της [[Αγία Γραφή|Γραφής]] ή της [[Ιερά Παράδοση|παραδόσεως]]<ref>ενθ.αν.</ref>. Ουσιαστικά ο Αθηναγόρας χρησιμοποιεί την τελολογική θεωρία του Αριστοτέλη, μέσω της οποίας προσπαθεί να αποδείξει ότι το φαινόμενο της αναστάσεως όντως ευσταθεί με λογικά επιχειρήματα. Έτσι εξετάζει το γεγονός από δύο οπτικές γωνίες, μία κατά πόσο μπορεί να πραγματοποιηθεί κάτι τέτοιο, αλλά και κατά πόσο είναι αναγκαίο<ref>Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 579</ref>. Ο ίδιος αναφέρει πως για τον κόσμο κάτι τέτοιο φαίνεται αδύνατο, αλλά για το Θεό τα πάντα είναι δυνατά. Αλλά και η ανάσταση είναι αναγκαία διότι  άνθρωπος έχει ειδικό προορισμό, που συγκροτείται από ψυχή και σώμα. Επιχειρηματολογεί πως ούτε οι σπουδαίοι σε αυτή τη ζωή φέρουν τα της αρετής επίχειρα, ούτε οι φαύλοι τα της κακίας γι αυτό θα υπάρξει μέρος που θα αποδοθεί πλήρης δικαιοσύνη κατά τα έργα του καθενός. Τέλος πρέπει να αναφερθεί πως στο έργο αυτό σύμφωνα με τον ''Βarnard'', εντοπίζονται τα πρώτα στοιχεία χριστιανικής ανθρωπολογίας, η οποία μάλιστα δε στηρίζεται σε βιβλικά δεδομένα<ref>Στ. Παπαδόπουλος, ενθ.αν., 277</ref>.

Αναθεώρηση της 12:34, 22 Δεκεμβρίου 2008

Ο Αθηναγόρας ο Αθηναίος είναι ένας από τους σπουδαιότερους απολογητές και εκκλησιαστικούς συγγραφείς του β΄ αιώνος. Άκμασε κατά τις εποχές των αυτοκρατόρων Μάρκου Αυρηλίου και Κομμόδου, την ίδια εποχή με τον έτερο μεγάλο απολογητή, τον Ιουστίνο. Υπήρξε φιλόσοφος που μεταστράφηκε στο χριστιανισμό, διατηρώντας το φιλοσοφικό του τήβεννο, ενώ η απολογία του εκτιμάται για τη λογοτεχνική της κομψότητα και τη νηφάλια προσέγγιση προς τον εθνικό κόσμο.

Ο βίος του

Περί του βίου του Αθηνάγορος υπάρχουν ελάχιστα, κατά βάση αυτοβιογραφικά στοιχεία, που προκύπτουν από γραμματεία του, η οποία όμως είναι ιδιαιτέρως περιορισμένη. Ο ίδιος αγνοείτε πλήρως ακόμα και από γραμματολόγους όπως τον Ευσέβιο, τον Ιερώνυμο, το Ρουφίνο και το Σούδα[1]. Πέραν των προλεγομένων, υπάρχει περί του Αθηναγόρος σημείωμα αγνώστου συγγραφέως, το οποίο βασίζεται σε απολογία του Φιλίππου Σηδίτου. Η αναφορά αυτή όμως κρίνεται ως αναξιόπιστη από τον ιστορικό Σωκράτη[2], αλλά και τους σημερινούς μελετητές[3][4]. Μερικά στοιχεία από την αναφορά αυτή μπορούν να εκτιμηθούν ως πιθανώς σωστά διασταυρούμενα σε σχέση με έτερες ιστορικές πηγές, όπως ότι ο Κλήμης Αλεξανδρείας μαθήτευσε δίπλα του, καθώς φαίνεται από το έργο του "Στρωματείς" ότι όντως μαθήτευσε, σε άγνωστο όμως προς εμάς Έλληνα δάσκαλο εξ Ιωνίας (κατά τον πατρολόγο Παν. Χρήστου ίσως είλκυε την καταγωγή του από εκεί)[5] και την παραμονή του στην Αλεξάνδρεια όπως μέσα από το έργο "Περί Αναστάσεως" διαφαίνεται, λόγω της αναφοράς του για εκτροφή καμηλών[6].

Μέσα από τα συγγράμματα του διαβλέπουμε πως εισήχθη στο χριστιανισμό από τον εθνικό βίο, μελετώντας τις Γραφές[7]. Μετά τη μεταστροφή του διατήρησε τρίβωνα και υπήρξε εκ των πρώτων ιδρυτών χριστιανικής σχολής υψηλού επιπέδου[8]. Διαφαίνεται κράτιστος γνώστης των φιλοσοφικών, ιστορικών και ποιητικών δεδομένων της εποχής του, τα οποία χρησιμοποιεί στη γραμματεία του, με αποτέλεσμα να αποτελεί το γλαφυρότερο εκκλησιαστικό συγγραφέα του β΄ αιώνος. Εξ αυτού του γεγονότος εικάζεται ότι πιθανώς άσκησε το επάγγελμα του ρήτορος ή του δασκάλου της ρητορικής[9]. Έζησε κατά τα χρόνια των Αυτοκρατόρων Μάρκου Αυρηλίου και Κομμόδου, αλλά πέραν τούτων ουδεμία πληροφορία υπάρχει σχετικά με τον σημαντικό αυτό απολογητή, πέραν ότι ήταν Αθηναίος.

Συγγράμματα

Γενικά

Σήμερα τα μοναδικά γνωστά έργα του Αθηναγόρα είναι τα δύο σωζόμενα έργα αυτού "Πρεσβεία περί Χριστιανών" και "Περί Αναστάσεως Νεκρών". Η χειρόγραφη παράδοση αυτών εξ αρχής υπήρξε φτωχή και σήμερα διασώζονται μόνο μέσω του κώδικα Paris.Gr 451, γραφέντος το 914 υπό τον Βαάνους ύστερα από εντολή του Αρέθα Καισαρείας[10]. Η γνώση ότι τα δύο συγγράμματα ανήκουν στον Αθηναγόρα είτε προήλθε από την αντιγραφή άλλου κώδικος που τον κατονόμαζε, είτε από την παράθεση χωρίου εκ της απολογίας του Αθηναγόρα από τον Μεθόδιο Ολύμπου με τη σαφή ένδειξη ότι προήλθε από τον εν λόγο απολογητή[11].

Μέσα από τα έργα του Αθηναγόρα αμέσως διακρίνεται η εξαιρετική του μόρφωση και η φιλοσοφική του κατάρτιση. Γι αυτό άλλωστε χαρακτηρίζεται και ως "χριστιανός φιλόσοφος"[12]. Ο Αθηναγόρας διέθετε πλούσιο λογοτεχνικό τάλαντο, με ακριβή και καθαρή έκφραση και έντονο γλωσσικό αισθητήριο[13]. Το έργο του στην ουσία είναι περισσότερο φιλοσοφικό παρά θεολογικό[14]. Προχωρεί με στόχο να αποδείξει την αλήθεια με λογικά επιχειρήματα τόσο περί της υπάρξεως του Θεού, όσο και περί Αναστάσεως. Δε στέκεται ιδιαίτερα σε μία βιβλική θεμελίωση των απόψεών του, είτε διότι θέλησε να δείξει την ορθότητα της πίστεώς του με επιχειρήματα που δεν αμφισβητούσαν οι κατήγοροι της εκκλησίας, είτε λόγω των απόψεών του περί αληθείας (ο Αθηναγόρας πίστευε πως η εν Χριστώ αλήθεια προκύπτει από τη έλξη του Θεού στον άνθρωπο)[15]. Κύριο μέλημά του τελικά αποβαίνει η ηθικολογία, εξού και απουσιάζουν τα μεγάλα προβλήματα της θεολογίας της εποχής. Αυτά προφανώς και εμφαίνουν τα κύρια αίτια σιωπής του έργου του από τους ανθρώπους της εποχής του καθώς των μεταγενεστέρων ερευνητών[16]. Τέλος παρατηρούμε πως ο Αθηναγόρας είναι αρκετά εκλεκτικός στα συγγράμματά του. Στόχο είχε να αποδείξει πως ο χριστιανισμός αποτελούσε συνέχεια του αρχαίου κόσμου και πως η αλήθειά του ήταν τελείωση της προσπάθειας των αρχαίων φιλοσόφων[17]. Η στάση του απέναντι στη φιλοσοφία είναι διαλλακτική, διαλλακτικότερη από τον Ιουστίνο, αν και αυτή η τόσο φιλική στάση, όπως η αντίστοιχα η ακραία του Τατιανού, δε βρήκε παρά λίγους μιμητές στην εκκλησιαστική παράδοση[18].

Πρεσβεία περί χριστιανών

Η απολογία "Πρεσβεία περί Χριστιανών" είναι το έργο που συνέγραψε ο Αθηναγόρας προς το Μάρκο Αυρήλιο και τον γιο του Κόμοδο, όπως λαμβάνουμε από προσφώνηση του έργου[19]. Συνεκτιμώντας το στοιχείο αυτό και πως ο Κόμμοδος υπήρξε συναυκράτορας με τον πατέρα του Μάρκο Αυρήλιο μεταξύ 176 και 180, η πραγματεία λογικά παραδόθηκε μέσα σε αυτό το χρονικό διάστημα[20] και ίσως το 177 από την πληροφορία που λαμβάνουμε[21] περί νόμου κατά των χριστιανών, που με βάση κάποιες ασαφείς πηγές συνέβη τότε[22]. Η απολογία παραδόθηκε στον αυτοκράτορα, πιθανώς αυτοπροσώπως από τον ίδιο τον Αθηναγόρα[23].

Το έργο αποκαλείται πρεσβεία και με βάση το περιεχόμενό του, όντως είναι. Σκοπός του συγγραφέα δεν είναι να επιτεθεί αλλά να απολογηθεί κατά κακοδοξιών που προσάπτονται στους χριστιανούς και να παρακαλέσει για δικαιοσύνη και ισονομία προς τους χριστιανούς. Γραμμένη με ύφος λαμπρό και λογοτεχνικό, με συνέπεια, μεθοδικότητα και ευγένεια θεωρείται η καλύτερη διασωθείσα απολογία του β΄ αιώνος[24]. Η απολογία ξεκινά με τον Αθηναγόρα να παραπονείται για τη συμπεριφορά του ρωμαϊκού κράτους απέναντι στους χριστιανούς, καθότι όλες οι θρησκείες στην αυτοκρατορία έχουν το δικαίωμα να τελούν ελεύθερα την πίστη τους, όχι όμως και οι χριστιανοί. Απορεί γιατί διώκονται χωρίς να τελούν αξιόποινες πράξεις και διερωτάται γιατί διώκονται για την πίστη τους και όχι οι φιλόσοφοι[25]. Στην κατηγορία περί αθεΐας, βρίσκει ευκαιρία με εκτενή αναφορά να διακηρύξει το χριστιανικό μονοθεϊσμό αναιρώντας αυτή την άποψη λέγοντας χαρακτηριστικά πως η πίστη σε ένα Θεό δεν είναι διαφορετική από την πίστη των φιλοσόφων και των ποιητών από τον Ευρυπίδη μέχρι και τους Στωικούς. Καταλήγει δε πως η μαρτυρία αυτών δεν είναι σαφής και βέβαιη όπως η μαρτυρία των προφητών οι ποίοι μιλούσαν με θεία έμπνευση. Έτσι οι χριστιανοί δεν πιστεύουν στην κτίση, αλλά τον Κτίστη αυτής καθώς και πως αντί να μισούν προτιμούν να αγαπούν. Στην κατηγορία περί ηθικών παραπτωμάτων, όπως οιδιπόδειων μίξεων και θυέστειων δείπνων αντιπαραβάλει τα πιστεύω της χριστιανικής κοινότητας όπως την εγκράτεια, την παρθενία, πως ο δεύτερος γάμος θεωρείται "ευπρεπής μοιχεία" και πως οι χριστιανοί συνευρίσκονται ερωτικώς μόνο για λόγους παιδοποιίας. Επειδή μάλιστα έχουν ως σκοπό την αιώνια ζωή καταφρονούν τα αγαθά αυτού του κόσμου. Τέλος κλείνει με την παράκληση να αποδεχτούν οι αυτοκράτορες το αίτημα για δικαιοσύνη και ισονομία στους χριστιανούς.

Επιγραμματικά θα μπορούσε να αναφερθεί, πως στο έργο του διαφαίνεται φιλοσοφικός επηρεασμός, αντλώντας στοιχεία από το μέσο πλατωνισμό και τους στωικούς, όπως την ιδέα της αρμονίας περί αποδείξεως υπάρξεως του Θεού[26]. Πρέπει εδώ να πούμε πως ο Μεθόδιος Ολύμπου στη γραμματεία του χρησιμοποιεί χωρίο από το εν λόγω κείμενο, ενώ ο Μέγας Αθανάσιος αργότερα χρησιμοποίησε σιωπηρώς επιχειρήματα στην πραγματεία του "Κατά Ειδώλων"[27].

Περί Αναστάσεως Νεκρών

Το έργο αυτό από μερικούς ερευνητές θεωρείται αμφιβαλλόμενο. Πολλές έρευνες έχουν γραφεί σχετικά με το αν το έργο είναι αυθεντικό, κάθε φορά στηριζόμενη σε λογικά επιχειρήματα. Εν αρχή πρέπει να αναφερθεί πως προς το τέλος του έργου "Πρεσβεία περί χριστιανών"[28], γίνεται νύξη για σύνταξη ειδικού συγγράμματος περί της αναστάσεως των νεκρών. Μερικοί ερευνητές όπως ο R.M. Grant θεωρούν το έργο μεταγενέστερο, περί του 3ου ή 4ου αιώνα[29]. Στο έργο αυτό εν αντιθέσει με το έργο "Πρεσβεία περί χριστιανών" δεν γίνεται καμία αναφορά σε βιβλικά χωρία, ενώ απουσιάζουν αναφορές σχετικά με τη εθνική και φιλοσοφική γραμματεία. Από την άλλη πλευρά πέραν της αναφοράς περί συντάξεως τοιούτου έργου, το ύφος και η μεθοδικότητα προδίδουν τον Αθηναγόρα[30]. Η επιχειρηματολογία διαφέρει, αλλά κάτι τέτοιο είναι λογικό αφού μέσα από το κείμενο διαφαίνεται ότι απευθύνεται προς το εσωτερικό της εκκλησίας, σα να πρόκειται για μία σειρά διαλέξεων[31]. Κατά το Στ. Παπαδόπουλο, οι αμφιβολίες περί της αυθεντικότητάς του δεν έχουν πειστικά ερείσματα[32]. Οι διαλέξεις αυτές πιθανόν έλαβαν χώρα στην Αίγυπτο.

Το έργο αποτελεί συναγωγή λογικών και φιλοσοφικών επιχειρημάτων και μαρτυριών προς απόδειξη της αναστάσεως των νεκρών[33]. Τα επιχειρήματά του δε φαίνονται όμως πειστικά αφού προσπαθεί αν φτάσει σε αυτή χωρίς τη βοήθεια της Γραφής ή της παραδόσεως[34]. Ουσιαστικά ο Αθηναγόρας χρησιμοποιεί την τελολογική θεωρία του Αριστοτέλη, μέσω της οποίας προσπαθεί να αποδείξει ότι το φαινόμενο της αναστάσεως όντως ευσταθεί με λογικά επιχειρήματα. Έτσι εξετάζει το γεγονός από δύο οπτικές γωνίες, μία κατά πόσο μπορεί να πραγματοποιηθεί κάτι τέτοιο, αλλά και κατά πόσο είναι αναγκαίο[35]. Ο ίδιος αναφέρει πως για τον κόσμο κάτι τέτοιο φαίνεται αδύνατο, αλλά για το Θεό τα πάντα είναι δυνατά. Αλλά και η ανάσταση είναι αναγκαία διότι άνθρωπος έχει ειδικό προορισμό, που συγκροτείται από ψυχή και σώμα. Επιχειρηματολογεί πως ούτε οι σπουδαίοι σε αυτή τη ζωή φέρουν τα της αρετής επίχειρα, ούτε οι φαύλοι τα της κακίας γι αυτό θα υπάρξει μέρος που θα αποδοθεί πλήρης δικαιοσύνη κατά τα έργα του καθενός. Τέλος πρέπει να αναφερθεί πως στο έργο αυτό σύμφωνα με τον Βarnard, εντοπίζονται τα πρώτα στοιχεία χριστιανικής ανθρωπολογίας, η οποία μάλιστα δε στηρίζεται σε βιβλικά δεδομένα[36].

Θεολογία

Υποσημειώσεις

  1. Παν. Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, Τόμος Β΄, σελίδα 573
  2. Εκκλησιαστική Ιστορία 7, 27
  3. Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 574
  4. Στ. Παπαδόπουλος, Πατρολογία, Τόμος Α΄, σελίδα 271
  5. Στρωμματείς 1, 1
  6. Περί Αναστάσεως 12
  7. Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 574
  8. Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 574
  9. Στ. Παπαδόπουλος, ενθ. αν., 271
  10. Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 575
  11. Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 575
  12. Στ. Παπαδόπουλος, ενθ.αν., 271
  13. Στ. Παπαδόπουλος, ενθ.αν., 272
  14. Στ. Παπαδόπουλος, ενθ.αν., 272
  15. Στ. Παπαδόπουλος, ενθ.αν., 272
  16. Στ. Παπαδόπουλος, ενθ.αν., 274
  17. Στ. Παπαδόπουλος, ενθ.αν., 274
  18. Στ. Παπαδόπουλος, ενθ.αν., 275
  19. Πρεσβεία περί χριστιανών 18 και 37
  20. Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 575
  21. Πρεσβεία περί χριστιανών 1
  22. Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 575
  23. Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 575
  24. Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 577
  25. Πρεσβεία... 2
  26. Στ. Παπαδόπουλος, ενθ.αν., 276
  27. Κεφάλαια 36 και 37
  28. Πρεσβεία... 36 και 37
  29. Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 578
  30. Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 579
  31. Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 579
  32. Στ. Παπαδόπουλος, ενθ.αν., 277
  33. Στ. Παπαδόπουλος, ενθ.αν., 276
  34. ενθ.αν.
  35. Παν. Χρήστου, ενθ.αν., 579
  36. Στ. Παπαδόπουλος, ενθ.αν., 277

Βιβλιογραφία

  • Παναγιώτης Χρήστου, Ελληνική Πατρολογία, Τόμος Β΄, Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 2005.
  • Στυλιανός Παπαδόπουλος, Πατρολογία, Τόμος Α΄, Έκδοση Ιδιωτική, Αθήνα 2000.
  • Κωνσταντίνος Σκουτέρης, Ιστορία Δογμάτων, Τόμος Α΄, Έκδοση Ιδιωτική Αθήνα 1998.
  • Θεοδώρου Ανδρέας, Ιστορία των Δογμάτων. Τόμος Α-μέρος β΄, Γρηγόρης, Αθήνα 1977.
  • Νικόλαος Τζιράκης, Απολογητές, Αρμός, Αθήνα 2003.