Αθανάσιος ο Πάριος

Ο άγιος Αθανάσιος ο Πάριος ο Κολυβάς, ήταν ένας μεγάλος σύγχρονος δάσκαλος του Ελληνικού γένους. Και όπως οι δίκαιοι άγιοι συνήθως, ήταν και αυτός διωγμένος.

Ο Βίος του

Παιδική ηλικία και μόρφωση

Γεννήθηκε το 1722 ή 1723, στο Κώστο της Πάρου, και πήρε το όνομα Αθανάσιος. Ο πατέρας του ονομαζόταν Απόστολος Τούλιος με καταγωγή από τη Σίφνο, αλλά κατοίκησε στο Κώστο, αφού νυμφεύτηκε Κωστιανή. Εκεί διδάχτηκε τα πρώτα του γράμματα. Επειδή του άρεσαν πολύ τα γράμματα ο πατέρας του τον έγραψε μετά στην Σχολή της Μονής Αγίου Αθανασίου Ναούσης Πάρου, ενώ φαίνεται πως το ίδιο έπραξε και στη «Σχολή του Παναγίου Τάφου» στη Σίφνο και κατόπιν με έξοδα της Μονής Αγίου Αντωνίου Κεφάλου στην «Σχολή της Άνδρου», αν και οι βιογράφοι του δε συμφωνούν όλοι με αυτό. Το 1745, σε ηλικία 23 ετών αποχαιρετά τους γονείς του και φτάνει στη Σμύρνη, όπου εγγράφεται στην «Ευαγγελική Σχολή». Μια σχολή που φοίτησαν ο Αδαμάντιος Κοραής και ο Νικόλαος Καλλιβούρτσης, δηλαδή ο μετέπειτα στενός του συνεργάτης Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης), παραμένοντας εκεί για έξι έτη.

Όταν πληροφορήθηκε την λειτουργία της «Αθωνιάδας Σχολής» με Διευθυντή το Νεόφυτο Καυσοκαλυβίτη, από την Πάτρα, εγγράφεται αμέσως (1751), την εποχή που αναλαμβάνει Διευθυντής ο Διάκονος τότε, Ευγένιος Βούλγαρης. Από τον Νεόφυτο εκπαιδεύτηκε στα «Γραμματικά» και στα «Περί Συντάξεως» του Θεοδώρου Γαζή, ενώ από τον Ευγένιο στα φιλοσοφικά μαθήματα και τις υπόλοιπες επιστήμες της εποχής. Κατόπιν εκπαιδεύεται στη Ρητορική και την ποιμαντική, ενώ σταδιακά αρχίζει να ξεχωρίζει για τις ικανότητές του. Η διαρκής ανέλιξή του τον καθιστά «δεξί χέρι» του Ευγένιου Βούλγαρη και σε ηλικία 35 ετών, αναλαμβάνει τη θέση του καθηγητή της Σχολής.

Ως δάσκαλος και σχολάρχης

Η φήμη του ξεπέρασε τα όρια του Άθωνα. Έτσι οι Θεσσαλονικείς τον θέλουν για τη Δ/νση της Σχολής τους. Με παρότρυνση αλλά και πίεση του Ευγένιου δέχεται, αφού στην αρχή αρνήθηκε λόγω του βάρους της ευθύνης. Έτσι διευθύνει τη Σχολή επιτυχώς για τέσσερα χρόνια (1758-1762). Το 1762 η Σχολή κλείνει γιατί έγινε επιδημία πανώλης. Καταφεύγει κατόπιν στην Κέρκυρα. Εδώ διδάσκει και διευθύνει μια σχολή ο Νικηφόρος Θεοτόκης. Δεν έχασε λοιπόν την ευκαιρία να συμπληρώσει τις σπουδές του (40 ετών). Τότε τον καλεί στο Μεσολόγγι ο φίλος του και συμμαθητής του στην Αθωνιάδα Παναγιώτης Παλαμάς. Είχε ιδρύσει από το 1760 την «Παλαμιαία Σχολή». Ανταποκρίνεται αμέσως. Η Σχολή προοδεύει και λειτουργεί συνεχώς μέχρι το 1821.

Ειδικά μετά τα Ορλωφικά (1768-1774) ήταν σε ακμή. Μέχρι το 1771 ο ρόλος του Αθανάσιου είναι καθοριστικός. Τότε ο Αθανάσιος λαμβάνει ειδική επιστολή από το Πατριαρχείο: «Η μεγάλη του Χριστού Εκκλησία δια γραμμάτων Συνοδικών τον παρακαλεί ν’ απέλθει εις Άγιον Όρος ως διδάσκαλος και σχολάρχης της Αθωνιάδος Σχολής μετά τον αοίδιμον Ευγένιον». Έτσι η περίοδος 1771-1777 είναι λαμπρά. Την περίοδο αυτή παρεπιδημεί στο Άγιο Όρος ο (Άγιος) Μακάριος Νοταράς, ο οποίος τον προτρέπει να χειροτονηθεί. Ο Αθανάσιος υπακούει και χειροτονείται απ’ τον ίδιο πρεσβύτερος (είναι περίπου 55 ετών).

Το 1777, πικραμένος από τον τρόπο που αντιμετωπίστηκαν οι «Κολλυβάδες» και μετά από κάλεσμα επιστρέφει ως Σχολάρχης στη Σχολή της Θεσσαλονίκης. Διευθύνει την Σχολή για 6 έτη (1777-1783) ή για άλλους 8 έτη (1777-1785). Εννοείται πως η Θεσσαλονίκη τον γνώρισε και στο Θυσιαστήριο και στον Άμβωνα ως Ιερέα, αυτόν τον συνεχιστή των παραδόσεων. Με Πατριαρχικό γράμμα καλείται να αναλάβει τη διεύθυνση της Σχολής της Κωνσταντινουπόλεως. Του ζητούν μάλιστα να καθορίσει μόνος του το ύψος της αμοιβής του. Απαντά όμως: “Τας μεν αρχιερατείας τιμώ και προσκυνώ αλλ’ εγώ δεν είμαι άξιος. Αν εκαταλάμβανα ότι έκαμνα περισσότερον καρπόν εις την Βασιλεύουσαν πόλιν, ήθελα έλθει αυτόκλητος. Επειδή όμως, ως στοχάζομαι, αυτού είναι κάποια εμπόδια, διά τούτο, άφετέ με, παρακαλώ, εδώ εις τα πέριξ να ωφελώ όσον δύναμαι τους αδελφούς μου και το Γένος μου”. Και τον άφησαν…

Αποφασίζει λοιπόν να πάει στην πατρίδα του, την Πάρο. Και ενώ το πλοίο κατευθύνεται προς το νότιο Αιγαίο, ξεσπάει ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος και το πλοίο αναγκάζεται να προσορμισθεί στη Χίο (5-6 Νοεμβρίου 1786, 64 ετών). Αποσύρεται στο μονύδριο της Αγίας Τριάδας «Κάθισμα». Εκεί βυθίζεται στη μελέτη και την προσευχή. Ο πόλεμος όμως δεν τέλειωνε. Η Σχολή της Χίου ήταν τότε ακέφαλος. Οι Χιώτες δεν ήθελαν να χάσουν την ευκαιρία, παρ’ όλες τις αντιρρήσεις του Αθανάσιου. Γνώριζαν τις σχέσεις του με τον άγιο Mακάριο (Νοταρά) και τον Κοινοβιάρχη Νήφωνα και τον σεβασμό του στο Μητροπολίτη Χίου Γαβριήλ. Την Περίοδο αυτή συνοψίζει στο λαό της Χίου την Ρητορικήν Πραγματείαν του Ερμογένους. Όταν την τέλειωσε ο πόλεμος συνεχιζόταν…

Συνέχισε με το Θεολογικόν του Αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού (Δογματική), και την Λογική του αοιδίμου Ευγένιου Βούλγαρη. ΄Όταν τέλειωσε ο πόλεμος, ετοιμαζόταν για την Πάρο, αλλά… του έκλεισαν το δρόμο οι Χιώτες και τον προέτρεψαν οι προαναφερθέντες Ιεράρχες. Το δίλημμα είναι οξύ, αλλά δέχεται να παραμείνει στη Χίο, στα χέρια της θέλησης του Θεού. Θα μείνει τελικά τρεις δεκαετίες. Η Σχολή επί των ημερών του γνωρίζει τεράστια ακμή και ανάλογη φήμη. Μαθητές έφταναν από Αίγυπτο – Συρία – Παλαιστίνη – Πελοπόννησο – Κρήτη – Αιγαίο – Σμύρνη – Θεσσαλονίκη – Κωνσταντινούπολη - Ήπειρο, ακόμη και από την Αρμενία. Πολλοί απ’ αυτούς έγιναν δάσκαλοι στις πατρίδες τους….

Διεύθυνε την «Φιλοσοφική Σχολή», όπως την αποκαλούσαν, μέχρι το 1812 (90 ετών). Τότε τον απήλλαξαν δίδοντάς του πλήρη μισθό.

Ο διωγμός και το τέλος της ζωής του

Αποσύρθηκε, τότε, σ’ ένα απόμερο μέρος της Χίου, τα Ρεστά, όπου υπήρχε μονύδριο του Αγίου Γεωργίου. Εκεί μαζί του «ησύχαζε» και ο μαθητής και φίλος του Νικηφόρος και ο Ιεροδιάκονος Ιωσήφ από τα Φουρνά των Αγράφων, ο οποίος είχε χρηματίσει και δάσκαλος στη Σχολή. Εδώ συγγράφει το πόνημά του «αλεξίκακον πνευματικόν» κατά των τότε «εκσυγχρονιστών» που αντέλεγαν και εφέροντο καταφρονητικά στις θείες Γραφές. Όταν το τελείωσε ξεκίνησε το βιβλίο «Περί της προς τον Θεόν αγίας Πίστεως και Περί του τις έστιν η αληθινή φιλοσοφία». Σ’ αυτό βοηθούσε η κοινοβιακή ζωή που έκανε. Στο μέσον όμως της συγγραφής υπέστη «αποπληξία». Σε δύο εβδομάδες αγωνίζεται να συνεχίσει το γράψιμο. Όμως το δεύτερο πλήγμα ήταν πολύ βαρύτερο. Πρόφτασε να πει «ετοιμάσατε τα χρειώδη», και με νεύματα έδωσε να καταλάβουν ότι πρόκειται να φύγει και χρειάζονταν τη «Θεία Μετάληψη». Κοινώνησε και με σώας τας φρένας έζησε άλλη μια ημέρα.

Στις 24 Ιουνίου 1813, έφυγε για την «Ουράνια Γνώση». Στα προπύλαια του ναού έθαψαν το σεπτό του σώμα. Οι συνασκητές στο κελί του βρήκαν μόνο μια τριμμένη στολή, ένα μελανοδοχείο και ένα λυχνάρι! Τα οστά του τοποθετήθηκαν στο οστεοφυλάκιο του ναϋδρίου, αλλά αποτεφρώθηκαν κατά την μεγάλη πυρκαγιά το 1822…

Αξίζει να αναφέρουμε και τον άδικο διωγμό που υπέστη από συκοφάντες ανοήτους. Κατηγορείται στο Πατριαρχείο (μαζί με τον άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη, τον Άγιο Μακάριο Νοταρά, τον Νεόφυτο Καυσοκαλυβίτη, τον Αγάπιο τον Κύπριο, τον Ιάκωβο τον Πελοποννήσιο και τον Χριστόφορο Προδρομίτη,για τον αγώνα τους υπέρ της Ορθόδοξης Θεολογίας υποτιμητικά τους ονόμαζαν “κολυβάδες”. Ο Αθανάσιος καθαιρείται από ιερέας και καταδικάζονται οι υπόλοιποι. Διώκονται και εξορίζονται από το Άγιο Όρος (ο Αθανάσιος πήγε στη Θεσσαλονίκη). Η πίκρα όμως των διωγμών αυτών έγινε το νερό που πότισε με τους διασκορπισμένους “κολυβάδες” το Ορθόδοξο Γένος σε μια δύσκολη και μεταβατική ιστορική εποχή, σαν τη δική μας.

Το 1771 όμως η Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία διαπίστωσε τις συκοφαντίες και τους αθωώνει! Μεταξύ άλλων η αθώωση γράφει: “Δύναται πολλάκις και συρραφείσα διαβολή υποκλέψαι την αληθή γνώσιν των πραγμάτων και μώμον προσάψαι τοις ανεγκλήτοις και αναιτίου καταδίκης αιτία γενέσθαι προς άνδρας αθώους και αμετόχους των κατ’ αυτών λαληθέντων... Επειδή τοιγαρούν και ο κυρ Αθανάσιος ο Πάριος, ανήρ ών ου των ευκαταφρονήτων, σοφίας τε μετασχηκώς της θύραθεν και της καθ’ ημάς και καλώς μεμνημένος τα θεία… αθώος υπάρχει… έχων και το ενεργούν της ιεροσύνης αυτού ακωλύτως…”.

Τα Συγγράματά του

Το συγγραφικό έργο του Αγίου αθανασίου είναι πλούσιο και πολύ σημαντικό. Αφορά σχεδόν όλους τους τομείς της χριστιανικής δράσεως (βίοι Αγίων, Δογματικά, κοινωνικά, Λειτουργικά, παιδαγωγικά, ποιμαντικά) και αξιολογείται σήμερα για τη βιβλική, κοινωνική και δογματική του κατάρτιση, ως ένα εξαιρετικό δείγμα ορθόδοξης ποιμαντικής διακονίας.

• Απολογητικά

• • Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και ο Aντίπαπας (ο Άγιος Μάρκος ο Ευγενικός).
  • Aντιφώνησις
  • Oυρανού κτίσις
  • Nέος Ραψάκης
  • Φραγγέλιον
  • Aλεξίκακον πνευματικόν
  • Απολογία Χριστιανική
  • Έκθεσις ορθοδόξου Πίστεως
  • Eγχειρίδιον απολογητικόν

• Δογματοκανονικά

• • Δήλωσις
  • Επιτομή
  • Προαναφώνησις
  • Λατίνων αναβαπτισμός
  • Περί νεομαρτύρων
  • Έθος και Παράδοσις
  • Επιστολή
  • Λόγος εις την Β΄ Κυριακήν των νηστειών
  • Βάπτισμα ανάγκης
  • Χρίσις με μύρον των επιστρεφόντων ετεροδόξων
  • Ερωτήματα
  • Απόκρισις
  • Θεόν ουδείς εώρακε πώποτε
  • Περί αγγέλων και θείου κάλλους
  • Περί Εκκλησιασμού
  • Επιστροφή εις ορθοδοξίαν Αρμενίου
  • Σαφής απόδειξις ότι οι ετερόδοξοι είναι αιρετικοί

• Λειτουργικά

• • Ο Μέγας Αγιασμός.
  • Περί των αγίων εικόνων.
  • Περί αναθημάτων, σκευών και αμφίων.
  • Περί μνημοσύνων.
  • Η γονυκλισία της Πεντηκοστής.

• Παιδαγωγικά

• • Γραμματική του Νεοφύτου
  • Ρητορική πραγματεία
  • Στοιχεία Μεταφυσικής
  • Σχολική επίτασις
  • Θεματογραφία
  • Εξήγησις, της “προς τους νέους παραινέσεως του Μεγάλου βασιλείου
  • Διογένης ή περί αρετής
  • Εξήγησις, εις τον “προς Δημόνικον του Ισοκράτους παραινετικόν λόγον...

• Βιογραφικά

• • Βίος του εν αγίοις Πατρός ημών Κλήμεντος αρχ/που Βουλγαρίας ( Μετάφραση στη δημοτική).
  • Βίος του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά.
  • Μαρτύριον αγίου Γεωργίου του Εφεσίου (+1806).
  • Μαρτύριον του αγίου Ιωάννου του Κρητός (+1811).
  • Μαρτύριον αγίου Δημητρίου του Χίου (+1802).
  • Διήγησις του εν Χίω θαύματος του Τιμίου Προδρόμου κατά των Αγαρηνών εν έτει 1740.
  • Διήγησις του εν Χίω γεγονότος θαύματος, της Υπεραγίας Θεοτόκου κατά αρμενίων εν έτει 1748.
  • Βίος και πολιτεία του αγίου Μακαρίου Νοταρά.
  • Συναξάρια όλων των Κυριακών και των μεγάλων εορτών.

• Ποιητικά

• • Επιγράμματα.
  • Ακολουθία εις Άγιον Κλήμεντα.
  • Ακολουθία εις άγιον Γρηγόριον Παλαμάν.
  • Ακολουθία εις Άγιον Ελευθέριον.
  • Ακολουθία εις Άγιον Φανούριον.
  • Ακολουθία εις Αγίαν Παρασκευήν.
  • Ακολουθία εις Άγιον νεομ. Δημήτριον.
  • Ακολουθία εις Άγιον Μακάριον.
  • Ακολουθία εις Οικουμενικήν Σύνοδον Αγίας Σοφίας.
  • Ανάπτυξις τροπαρίου Αγίας Παρασκευής, «Την σπουδήν σου τη κλήσει κατάλληλον».

• Ομιλίες-Λόγοι (Σώζονται)

• • Εις Αγίαν Αικατερίναν.
  • Εις Μέγαν Αθανάσιον.
  • Εις Ευαγγελισμόν της Θεοτόκου.
  • Εις τον Τίμιον Σταυρόν.
  • Εξήγησις του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού κλπ.

• Επιστολές (Σώζονται λίγες)

• • Δύο απολογητικές προς Κοραήν - Ιωάννην - Παναγ. Παλαμάν κ.ά. (κώδ. 5716 και 6175 Ι.Μ. Αγ. Παντελεήμονος Άθω
  • Εις Μονήν Πάτμου
  • Προς θεοφιλέστατον επίσκοπον (…..). Εις Μονήν Πάτμου
  • Προς επίσκοπον Αρδαμερίου
  • Προς μητροπολίτην Γεννάδιον
  • Προς ελλογιμότατον Κυπριανόν (χειρ. 1344, Εθνική Βιβλιοθήκη)

Απολυτίκιο

«Σοφία κοσμούμενος, παντοδαπεί ευσεβώς,
διδάσκαλος ένθεος, της Εκκλησίας Χριστού,
και βίου ορθότητος, στήλη λαμπρά ωράθης, ,Αθανάσιε Πάτερ.
Όθεν η νήσος Πάρος, τη ση δόξη καυχάται,
και πάντες σου τα θεία, τιμώμεν προτερήματα».

Βιβλιογραφία

• Αθανάσιος ο Πάριος, Αθ. Καραμπέτσου, Αθήνα 1974.